-QELLIMET E ZHVILLIMIT AFATËGJATË TË TURIZMIT NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

Sikur ndonjë kompani me famë botërore e cila merret me analizën e aktiviteteve të  turizmit do t’i bënte një “prerje” situatës momentale turistike në Kosovë së paku do të konstatonte:

• Kosova nuk ka potenciale financiare, nuk ka brend turistik as personel të mjaftueshëm të specializuar për punë në turizëm;
• Kërkesa turistike kryesisht është vendore me disa ardhje nga rajoni kryesisht nga Republika e Shqipërisë, këtu mund të përfshihet edhe diaspore qe vjen kryesisht gjatë sezonit verore dhe festave të fund vitit;
• Sektori hotelier ka një shkallë të ultë të të hyrave dhe një nivel të ultë të standardeve për kërkesat e turisteve të huaj
• Kosova ka një imazh të paqartë turistik apo mund të renditet vetëm si destinacion i lirë;
• Problemet me menaxhimin e mbeturinave, furnizimin me ujë dhe energji;
• Prezenca e tregut gri, akterët të cilët nuk i nënshtrohen ligjit dhe nuk paguajnë taksa dhe tatime.
• Interes i dobët i investitorit në fushën e turizmit;
• Mos ekzistimi i sinjali stikës turistike;
• Statistikat turistike të pasakta dhe të paqarta;
• Problemet më pronësi të pazgjedhura
• Mungesa e Organizatës kombëtare turistike
• Mosfunksionimi i organeve ekzekutive në fushën e turizmit pran ministrisë gjegjëse
• Mos prezenca e brendeve hoteliere botërore
• Shfaqja e korona virusit e ka renduar dukshëm sektorin e turizmit,
• E shumë e shumë tjera

Parashtrohet pyetja: A do të gjejë vend turizmi në karvanin e platformës KREJT DHE DREJT?

Shkencëtari i përmasave botërorë Nikolla Teslla pat thënë: “Nuk me vjen keq që po i kopjojnë idetë e mia por me vjen keq qe nuk kanë ide të veta”.

Pra edhe pse nuk po kemi ide dhe guxim ndoshta kemi mundësi të shfrytëzojmë teoritë (strategjitë e shkruara) dhe praktikat e fqinjëve ton dhe të krijojmë një politik zhvillimore turistike që së paku të figuroj në letër.

Duke pasur besim në një “Zonja të hekurt” e cila pritet të vazhdoj punën aty ku e ndërprenë dashakeqësit i propozojnë një kornizë ku do të duhej të sillej çështja e këtij fenomeni në aspektin institucional.

Në mënyrë që të vlerësohen më plotësisht burimet e disponueshme turistike në funksion të stimulimit të rritjes ekonomike, zhvillimit rajonal të vendit, rritjes së punësimit dhe pozicionimit më të mirë të Kosovës si një destinacion turistik në tregun e brendshëm dhe ndërkombëtar të turizmit, mund-duhet të vendosen qëllimet e mëposhtme

1.Inkurajimi i zhvillimit të përgjithshëm ekonomik përmes përdorimit më të plotë të burimeve ekzistuese turistike qofshin ato natyrore  apo shoqërore-kulturore. Realizimi i këtij qëllimi kërkon intensifikimin dhe përfundimin e ofertës turistike, pasurimin me përmbajtje të reja dhe ngritjen e nivelit të cilësisë së shërbimeve, kryesisht në rajonet që janë në një farë mase miqësore me turistët. Kjo mund të arrihet përmes:

• përmirësimit dhe zhvillimit të infrastrukturës së përgjithshme rrugore dhe infrastrukturës tjetër (ndërtimi i rrugëve kryesore dhe rajonale më të rëndësishme të filluara dhe të planifikuara, modernizimi i rrugëve hekurudhore, përmirësimi i transportit ujor, rindërtimi i sistemit ekzistues dhe ndërtimi i një sistemi të ri të ujit dhe kanalizimit). rrjete, etj. në përputhje me zgjidhjet nga Plani Hapësinor, ngritja e cilësisë së akomodimit dhe ndërtimi i objekteve të reja hoteliere të kategorisë më të lartë dhe të lartë, hotele të gjelbër ta, apartamente dhe vendpushime turistike dhe objekte rekreative (banjë, Wellness, tenis, etj.), me një orientim drejt përdorimit të burimeve të ri-përtëritshme të energjisë, në zonat e përcaktuara nga planet e hollësishme urbane, pasi ato garantojnë një shërbim më të mirë, zënie më të lartë dhe standardizim më të mirë të shërbimeve bazuar në – standardet e cilësisë vendase dhe futja e teknologjive moderne të informacionit në të gjitha segmentet e biznesit të subjekteve ekonomike nga ky aktivitet (hoteleri dhe turizëm),
• menaxhimi i burimeve natyrore dhe kulturore, mbrojtja e përdoruesve të shërbimeve, mjedisit dhe të gjithë pjesëmarrësve në zinxhirin e krijimit dhe shpërndarjes së produkteve turistike, promovimi më intensiv i vlerave kulturore – historike, arkeologjike dhe vlerave të tjera natyrore dhe zakonet dhe traditat lokale.

Pozicionimi i Kosovës si një destinacion turistik në tregun ndërkombëtar turistik.

Pozicionimi i Kosovës si një destinacion turistik, në epokën e kthesës globale sidomos pas pandemisë kërkon:

-përcaktimin e misionit të Kosovës si një destinacion turistik, vendosja e qëllimeve për zhvillimin e ardhshëm të turizmit të huaj, zbatimi i koncepteve moderne (marketing, menaxhim, etj.) në industrinë e turizmit dhe përcaktimi i qartë i udhëzimeve përmes të cilave do të operacionalizohen misioni dhe qëllimet. Në të njëjtën kohë, vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet krijimit të një sistemi modern menaxhimi në nivelin e destinacioneve turistike dhe lidhja e tyre më e fortë me Organizatën Kombëtare të Turizmit (o cilat do të duhej të krijohet sa më parë), e cila kërkon ndryshime në planin strategjik të marketingut që do të promovojë më mirë identitetin e Kosovës.

-Identifikimi i atyre produkteve që kanë një shans në tregun e huaj turistik. Këto janë, para së gjithash produkte që lidhen me përdorimin e natyrës dhe ekoturizmit, shëndetit dhe rekreacionit, aktivitete me interes të veçantë, turizmi rural dhe kulturor, turizmi i biznesit dhe MICE turizmi, sepse për këto produkte në shkallë globale ka interes të madh. Krijimi i një imazhi më të favorshëm dhe një pozicioni më të mirë në tregun ndërkombëtar tregon krijimin e një rrjeti të zyrave turistike në tregjet e synuara turistike dhe një rritje të konsiderueshme të buxhetit turistik, me përdorimin e mjeteve dhe teknologjive moderne të promovimit.

Realizimi i qëllimeve të përcaktuara mund të arrihet ku:

1. mjedisi ekonomik do të duhej të stimulojë zhvillimin e turizmit, përmes masave të politikës ekonomike që do të sigurojnë që kjo veprimtari të bëhet një nga gjeneratorët kryesorë të zhvillimit të përgjithshëm ekonomik. Këto stimuj duhet të drejtohen kryesisht në fushat e pajisjeve të infrastrukturës, stimulimin e investitorëve vendas dhe të huaj për investime në turizëm, futjen e standardeve ndërkombëtare që kanë një efekt vendimtar në cilësinë e produkteve turistike, zbatimin e informacionit modern dhe teknologjive të tjera dhe promovimin më të mire të burimeve turistike në tregun turistik të jashtëm dhe të mbrëmshëm.
2. Përmirësimi i organizimit në të gjitha nivelet e vendimmarrjes (fuqizimi i Departamentit të turizmit dhe hotelerisë me profesionalist dhe pavarësimi i tij nga ndikimi politik), bashkëpunimi më i mirë i sektorit publik-privat, organizimi më i mirë i industrisë së turizmit dhe lidhja e tij më e fortë me aktivitetet ekonomike që marrin pjesë në formimin e produktit turistik (tregtia, prodhimi i ushqimit organik, transporti, peshkimi). Kjo kërkon një rol dukshëm më të fortë të menaxhimit të destinacioneve turistike, ndërmarrjeve të specializuara publike për zhvillimin e turizmit dhe shoqatave të industrisë së turizmit, arsimimin e tyre në të gjitha nivelet, arsimimin-aftësimin e punonjësve në të gjitha segmentet e kësaj veprimtarie dhe sigurimin e plotë të teknologjisë së informacionit në mbështetje për zhvillimin e turizmit përmes krijimit të statistikave unike të turizmit (kapacitetet akomoduese, trafiku turistik) me parametra të krahasueshëm me botën.

MASAT QË DUHET NDËRMARRUR ME QELLIM TË NXITJËS-INKURAJIMIT TË ZHVILLIMIT TË TURIZMIT NË KOSOVË

Zhvillimi më dinamik i turizmit, i cili mund të jetë një levë e fortë e rritjes së përgjithshme ekonomike, kërkon mbështetje në fushat e mëposhtme:

         azhurnimi dhe përmirësimi i legjislacionit dhe harmonizimi i tij me standardet evropiane,

         përmirësimi dhe zhvillimi i transportit, shërbimeve dhe infrastrukturës tjetër,

         stimulimi i aktivitetit të përgjithshëm të investimeve,

         zhvillimi i politikës fiskale stimuluese,

         inkurajimi i zhvillimit  të turizmi të jashtëm dhe të brendshëm.

1. Krijimi i kornizës institucionale – ligjore për zhvillimin e mëtejshëm të turizmit

Aktivitetet kryesore të politikë bërësve turistikë në fushën e përmirësimit të rregulloreve ligjore në fushën e turizmit mund të arrihen përmes:

         Përmirësimit (azhurnimit) të rregulloreve ligjore që rregullojnë biznesin e turizmit. Infrastruktura legjislative cilësore dhe e harmonizuar është një parakusht për menaxhim të suksesshëm të zhvillimit të turizmit. Afarizmi i kësaj veprimtarie rregullohet nga shumë ligje, akte nënligjore dhe akte të gjata, për propozimin dhe zbatimin e të cilave drejtohen organe dhe organizata të ndryshme të administratës shtetërore. Këto janë, së pari, ato ligje që rregullojnë drejtpërdrejt biznesin e kësaj veprimtarie, siç është Ligji për Turizmin, pastaj një tërësi ligjesh në fushën e mbrojtjes së mjedisit, zgjidhjet e të cilave duhet të sigurojnë edhe më vonë mbrojtjen e mjedisit dhe përmirësimin e zonave turistike, Ligji për llixhat, Ligji për Parqet Kombëtare, Ligji për Planifikimin dhe Ndërtimin, etj. Me rëndësi për këtë zonë janë ligjet për: mbrojtjen dhe ruajtjen e të mirave kulturore, pyjet, ujin, mbrojtjen e konsumatori-turistit etj. Zgjidhjet në këto rregullore po shihen se janë jo konsistente, të vjetruara dhe jo të plota, prandaj si të tilla ato e bëjnë më të vështirë zbatimin e tyre, gjë që imponon nevojën për shtrirjen e tyre, përkatësisht harmonizimin reciprok dhe harmonizimin me lëvizjet në tregun modern të turizmit;

         Miratimi i planeve rregulluese që do të sigurojnë që zhvillimi i dokumentacionit të planifikimit nga master dhe planet hapësinore të transferohet në planet rregulluese dhe planet e marketingut dhe konkurrencës që deri më tani janë bërë shumë rrallë. Këto plane duhet të përcaktojnë vendndodhjet e destinacioneve turistike prioritare për ndërtimin e hoteleve me cilësi të re të kategorisë më të lartë dhe objekteve të reja turistike me orientimin e kompletimit të qendrave ekzistuese turistike dhe mos lejimin e hapjes të atyre objekteve dhe qendrave  të reja turistike  me infrastrukturë jo të rregulluar dhe burime njerëzore joadekuate. Kjo në mënyrë të pashmangshme çon në kufizimin dhe ndalimin e ndërtimit të paplanifikuar (të egër) dhe zhvillimin e paplanifikuar të kapaciteteve turistike, së bashku me harmonizimin e zhvillimit të kapaciteteve akomoduese dhe përmbajtjeve të tjera. Azhurnimi dhe përmirësimi i rregulloreve që do të çojnë në një reduktim të ndjeshëm të ekonomisë gri (futja e biznesit të paligjshëm në rrjedhat ligjore), e cila në fushën e hotelierisë ka arritur një pikë kritike .këto aktivitete do të realizoheshin përmes:-Shtrëngimit të normave penale në fushën e legjislacionit të punës duke forcuar rolin e shërbimeve të inspektimit, sanksionimin e shkeljeve të rregulloreve; – Përmirësimi i mbrojtjes së përdoruesve të shërbimeve turistike,- Kontrolli  i zbatimit të rregulloreve, – Ndërtimi i informacionit dhe sistemeve të menaxhimit të cilësisë.

Përmirësimi dhe zhvillimi i trafikut, infrastrukturës turistike, komunale dhe infrastrukturës tjetër.

Përmirësimi dhe zhvillimi i infrastrukturës së përgjithshme duhet të realizohet përmes zbatimit të dokumenteve të planifikimit hapësinor sipas destinacioneve prioritare turistike në drejtimet vijuese:

– Përmirësimi i trafikut ekzistues dhe ndërtimi i trafikut të ri infrastrukturor drejt qendrave kryesore turistike (dhe  brenda destinacioneve turistike, gjë që kërkon rindërtimin e infrastrukturës ekzistuese dhe ndërtimin e një rrjeti të ri rrugor, porteve ajrore për uljen e avionëve më të vegjël, urat, rrugët hyrëse, modernizimi i hekurudhave dhe rrugët hyrëse në stacionet hekurudhore, përmirësimi i trafikut të lundrueshëm dhe rregullimi i bregut të lumit;

– Përmirësimi i infrastrukturës komunale në qendrat turistike, rindërtimi i rrjetit ekzistues dhe ndërtimi i një rrjeti të ri të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve në përputhje me përparësitë e përcaktuara nga rregulloret dhe planet e hollësishme;

Zhvillimi dhe përmirësimi i infrastrukturës turistike (përfundimi dhe ndërtimi i objekteve sportive, parqeve tematike, pishinave, fushave të golfit, etj. Përmirësimi i sinjalizimit turistik (i cili në Kosovë është shumë i dobët), rregullimi i hapësirave publike brenda vendeve turistike, zgjerimi i rrjetit të shtigjeve për këmbësorë dhe biçikleta, hapja e artizanatit dhe punëtori arti (koloni) që do të punonin dhe shisnin turistëve suvenire, etj, duke hapur qendra të reja dhe modernizuese ekzistuese të informacionit turistik, dyqane tregtare dhe hotelerive, etj në përputhje me angazhimet nga master dhe planet hapësinore të destinacioneve lokale turistike; Krijimi i një mjedisi harmonik midis arkitekturës dhe mjedisit natyror – kulturor me mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, ndalimi i degradimit, rivitalizimi dhe rregullimi i njësive hapësinore kulturore – historike, si ato të deklaruara ashtu edhe ato që nuk janë, veçanërisht bërthamat e qytetit të vjetër  dhe harmonizimi arkitektonik i objekteve të sapo planifikuara në këto zona me arkitekturën ekzistuese. Në atë drejtim, fondet e anëtarësimit dhe fondeve të tjera të BE-së dhe institucioneve të tjera financiare ndërkombëtare duhet të drejtohen kryesisht në mbrojtjen e burimeve natyrore dhe kulturore dhe ndërtimin e infrastrukturës turistike, kryesisht në zonat e mbrojtura. Mbrojtja e këtyre zonave është një përparësi në financimin e projekteve rajonale nga fondet e BE-së duke ditur se  Kosova  ka një numër të zonave të mbrojtura dhe e cila  nuk është në gjendje t’i financojë këto projekte me fondet e veta.

3. Stimulimi i aktivitetit të përgjithshëm të investimeve- Inkurajimi i veprimtarisë së investimeve në turizëm

Aspirata për të krijuar kushte që turizmi të jetë një nga nxitësit e zhvillimit ekonomik imponon si domosdoshmëri forcimin e aktiviteteve investuese për të arritur efekte të konsiderueshme të zhvillimit turistik. Duke respektuar kufizimet buxhetore, por me rritjen e pritur të interesit për të investuar në Kosovë, zgjidhja mund të gjendet përmes:

◆ Rritjes dhe ristrukturimit të investimeve publike në turizëm, si dhe një politike më aktive që do të çojë në një rritje të konsiderueshme të investimeve të huaja në këtë sektor. Në atë kuptim, është e nevojshme të mbahet të paktën një konferencë turistike kushtuar turizmit çdo vit, për të përcaktuar institucionin që do të jetë përgjegjës për informimin e investitorëve potencialë për investime në këtë zonë (kushtet e investimit, stimujt, etj.) dhe  të bëhet një Katalog i projekteve për investime në turizëm;

◆ Sigurimi i projekteve që mund të përdorin fondet e pranimit dhe fondeve të tjera të BE-së dhe institucioneve të tjera financiare, siç janë: – projektet në IPARD si një nga projektet kryesore të zhvillimit të BE-së, ku potenciali i tregut dhe baza tërheqëse për zhvillimin e këtij produkti është e padiskutueshme, – ndërtimi i infrastrukturës turistike, kryesisht në zonat e mbrojtura, sepse mbrojtja e këtyre zonave është një përparësi.

◆Dhënia e tokës pa kompensim (koncesion) sidomos pjesëve kodrinoro -malore për investitorët për investime në infrastrukturën turistike, me ulje të tatimeve, taksave komunale dhe detyrimeve të tjera (përjashtimi nga pagesa e tatimit mbi fitimin realizuar në bazë të të ardhurave nga subjekti i koncesionit për një periudhë të caktuar, etj.);

◆ Sigurimi i huave më të favorshme për ndërtimin e kapaciteteve akomoduese  në vendet me përparësi (ku është bërë dokumentacioni i plotë i planifikimit) i cili paraqet një instrument të  inkurajimit të drejtpërdrejtë të investitorëve privatë me një normë interesi prej 1% në vit për një periudhë deri në 84 muaj e më gjatë me një  periudhë të shtyrë të kthimit prej 12 muajsh apo më gjatë (rast nga rajoni konkretisht Mali i zi, funksionimi i Fondi investivo-zhvillimor i cili ofron kushte te favorshme për investime-punë të reja në hoteleri dhe turizëm por edhe në veprimtari tjera). Këto kredi nuk janë përdorur sa duhet deri më tani për shkak të maturitetit, por miratimi i tyre duhet të vazhdojë (me relaksimin e duhur të afateve) për: infrastrukturën turistike, ndërtimin, rindërtimin dhe rregullimin e hoteleve dhe objekteve të tjera akomoduese, prokurimin dhe adaptimin ambiente lundruese, mjete transporti dhe rekreative të destinuara për vizitorë dhe turistë, dizajn, përgatitje për prodhimin dhe prodhimin e suvenireve turistikë ,etj.

Sigurimi i formave financiare dhe të tjera të stimujve dhe lehtësimeve për investime në kapacitete hoteliere të kategorive  të larta në vendet me përparësi (lehtësime taksash, ulje të detyrimeve komunale në tokë, përfshirë detyrimet për importin e pajisjeve dhe pjesëve të këmbimit për nevojat e industrisë së turizmit, etj.) dhe investimet kapitale në qendrat turistike në rast se projekte të tilla sigurojnë krijimin e një numri të konsiderueshëm të vendeve të reja të punës. Në këtë kontekst, është veçanërisht e rëndësishme të bëhen zgjidhjet ekzistuese në lidhje me:

– E drejta për përjashtim nga tatimi mbi fitimin për një periudhë 10 vjeçare për një tatimpagues që investon më shumë. nga 5 mil. EUR dhe në periudhën e investimeve punëson  së paku 100 persona për një periudhë të pacaktuar kohe,

– E drejta për përjashtim nga tatimi mbi të ardhurat për një tatimpagues , me kusht që ai të ketë investuar në asketë fikse një shumë më të madhe se rreth. 70 mijë euro dhe që tatimpaguesi të punësojë shtesë së paku 5 persona për një kohë të pacaktuar gjatë periudhës së investimit

-Sigurimi i fondeve për subvencione (grante dhe hua më të favorshme) për të inkurajuar zhvillimin e cilësisë së ofertës turistike  të zonave të caktuara turistike (përfshirë zhvillimin e zonave rurale) me respektimin e rreptë të kritereve mbi të cilat ndahen fondet dhe kontrollin e shpenzimeve të tyre

Inkurajimi i zhvillimit të turizmit të huaj

Marketingu dhe menaxhimi kombëtar i turizmit për shkak të buxhetit të pamjaftueshëm në të kaluaren nuk ishin  në nivelin e kërkuar konkurrues, kështu që në atë segment me impulse të shtuara buxhetore dhe angazhim më të fortë të menaxhimit, efektet më të rëndësishme mund të bëhen në periudhën afatshkurtër. Ky kthim mund të sigurohet përmes:

1) alokimit të një shume më të madhe fondesh për promovimin e ofertës turistike të Kosovës jashtë vendit duke rritur buxhetin turistik për promovim në shumën prej 1% të hyrjes së realizuar valutore nga turizmi në vitin paraprak, i cili është edhe rekomandim i WTO;

2) krijimi i një rrjeti të zyrave përfaqësuese me zyra përfaqësuese të linjës ajrore kombëtare dhe organizatave të tjera në tregjet e synuara turistike

3) stimulimi i shitjes së mallrave me origjinë vendase tek turistët e huaj përmes:

◆ detyrimit të dyqaneve doganore (free shop) qe ata  në dyqanet e tyre ata mbajnë të paktën 20%e lartë të mallrave me origjinë të brendshme,

◆ rimbursim të TVSH-së për mallrat e blera vendore (TATIM FALAS) kur largohen nga vendi me dokumentacionin e duhur ( faturë valide),

◆ stimulim i agjencive të udhëtimit vendore apo edhe të huaja që sjellin turistë të huaj në Kosovë

Inkurajimi i zhvillimit të turizmit të brendshëm

Në mënyrë që të intensifikohet zhvillimi i turizmit të brendshëm dhe përdorimi më i mirë i akomodimeve në destinacionet vendore turistike, është e nevojshme që:

◆për të shpërndarë pushimet shkollore dimerore sipas rajoneve (rretheve), si dhe për të ridrejtuar ekskursionet shkollore në qendrat turistike kombëtare (ose rajonale) dhe hartimin e tyre të programit arsimor sipas programeve mësimore

◆ sigurojnë grante për hotelet dhe objektet e tjera akomoduese për turistët për të qëndruar në to sa më gjatë dhe jashtë sezonit kryesor turistik (shuma më të larta të fondeve),

◆ ofrojnë një larmi të “menjëhershme -programet” për mësimin e gjuhëve të huaja, vallëzimin, folklorin, aftësitë sportive, artet e kuzhinës, etj.

◆ harmonizimi i infrastrukturës, shërbimeve publike, shërbimeve, rekreacionit dhe sporteve me nevojat e njëkohshme të banorëve të përhershëm dhe turistëve

Në një numër të madh rastesh, ne mund t’i zgjidhim problemet e turizmit duke zhdukur praktika të këqija, duke luftuar kundër injorancës. Ne nuk duhet të mësohemi më me praktikat e këqija, nuk duhet të injorojmë ndotjen, as për veten dhe as për ata që vijnë pas nesh por as për ata që dëshirojnë të na vizitojnë.

Autori: Erzen Gjonbalaj, turizmolog-hulumtues i turizmit erotik dhe rural