Shkruar nga: Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

Subjektiviteti ndërkombëtar i Republikës së Kosovës përfshin marrëdhëniet komplekse ndërmjet normave të së drejtës ndërkombëtare dhe procesit politik të njohjes së shteteve. Në këtë kontekst, subjektiviteti ndërkombëtar i një shteti nënkupton aftësinë e tij për të vepruar si një entitet sovran në skenën-marrëdhënie ndërkombëtare, për të lidhur marrëveshje ndërkombëtare, për t’u anëtarësuar në organizata ndërkombëtare dhe për të marrë pjesë në forumet globale.

Shpallja e Pavarësisë dhe Njohja Ndërkombëtare.
Kosova shpalli pavarësinë më 17 shkurt 2008, pas një procesi të gjatë të ndërmjetësuar nga bashkësia ndërkombëtare, që pasoi shpërbërjen e ish-Jugosllavisë dhe luftën e viteve 1998–1999. Kjo shpallje u bë pas një periudhe administrimi ndërkombëtar nga Kombet e Bashkuara, në përputhje me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, që i dha autoritet OKB-së për të mbikëqyrur Kosovën pas luftës. Deri në tash, më shumë se 100 shtete e kanë njohur pavarësinë e Kosovës, përfshirë shumicën e vendeve të Bashkimit Evropian (me disa përjashtime si Spanja, Greqia, Rumania, Sllovakia dhe Qipro), Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Japonia. Këto njohje kanë konsoliduar subjektivitetin ndërkombëtar të Kosovës, duke i mundësuar asaj të veprojë si një shtet sovran në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe për lidhë marrëveshje bilaterale dhe multilaterale.

Mendimi Këshillues i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Më 22 korrik 2010, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) publikoi një mendim këshillues me rëndësi të madhe, duke konfirmuar se shpallja e pavarësisë së Kosovës nuk shkelte të drejtën ndërkombëtare. Ky opinion pati një ndikim të thellë në të drejtën ndërkombëtare dhe në marrëdhëniet rajonale, duke kontribuar në forcimin e statusit të Kosovës në arenën globale. Mendimi këshillues i GJND-së fuqizoi subjektivitetin ndërkombëtar të Kosovës. Çështja u paraqit para GJND-së nga Serbia, e cila kundërshtoi shpalljen e pavarësisë së Kosovës, duke pretenduar se ajo binte ndesh me të drejtën ndërkombëtare. GJND arriti në përfundimin se shpallja e pavarësisë së Kosovës nuk shkelte të drejtën ndërkombëtare dhe as nuk binte ndesh me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Megjithëse ky mendim nuk përbënte një njohje formale të pavarësisë së Kosovës, ai kontribuoi në forcimin e legjitimitetit të saj në sytë e bashkësisë ndërkombëtare dhe ofroi një bazë ligjore për njohjen e saj si shtet.

Lobimi për Mendimin Këshillues të GJND-së dhe Efektet e Tij. Pavarësisht rëndësisë së mendimit këshillues të GJND-së, sidomos pas vitit 2010, lobimi për ta përdorur këtë mendim në favor të njohjes ndërkombëtare të Kosovës mbeti i kufizuar për disa arsye strukturore dhe diplomatike. Ja disa faktorë që ilustrojnë pse lobimi nuk pati efektin e pritur:

– Natyra këshillimore e mendimit të GJND-së: Mendimi këshillues i GJND-së i vitit 2010 ishte një fitore simbolike për Kosovën, duke konfirmuar legalitetin e shpalljes së pavarësisë. Megjithatë, ky mendim nuk u shoqërua menjëherë me një valë të re njohjesh ndërkombëtare.

– Fuqi jo detyruese e mendimit: Mendimi këshillues i GJND-së nuk kishte fuqi detyruese për shtetet që nuk e kishin njohur Kosovën. Shtete si Spanja, Greqia, Kina dhe Rusia, me çështje të ndjeshme të brendshme territoriale, e interpretuan këtë mendim si jo obligues, duke vijuar me qëndrimet e tyre të mëparshme.

– Pamundësia për ta përdorur si precedent universal: GJND-ja u përqendrua në ligjshmërinë e shpalljes së pavarësisë si akt, dhe jo në të drejtën e Kosovës për vetëvendosje. Kjo u dha shteteve që kundërshtonin pavarësinë një hapësirë për të mos e njohur atë, duke argumentuar se gjykata nuk kishte marrë një qëndrim mbi statusin e Kosovës si subjekt i plotë ndërkombëtar. Ky version është gjuhësisht dhe juridikisht më i përshtatur për kontekstin ndërkombëtar.

– Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit dhe kompleksiteti i saj. Rezoluta 1244 e miratuar në vitin 1999 nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së kishte si qëllim stabilizimin e situatës në Kosovë pas përfundimit të luftës dhe krijimin e një kornize për një zgjidhje të ardhshme politike për statusin e Kosovës. Ndërkohë që kjo rezolutë përmend integritetin territorial të Serbisë, ajo gjithashtu krijon bazën për administrimin ndërkombëtar të Kosovës dhe e lë të hapur zgjidhjen e statusit përfundimtar të saj.

– Rezoluta 1244 është interpretuar ndryshe nga aktorët e ndryshëm. Shtetet që mbështesin pavarësinë e Kosovës e shohin si një hap për kalimin në një status përfundimtar, ndërsa shtetet kundërshtuese (si Rusia dhe Serbia) argumentojnë se kjo rezolutë garanton sovranitetin e Serbisë mbi Kosovën. Mospërdorimi efektiv i rezolutës dhe mendimit këshillues i GJND-së në lobimin diplomatik ka lënë hapësirë për keqinterpretime.

– Ndikimi në Këshillin e Sigurimit: Pasi që Rusia dhe Kina, si anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurimit me të drejtë vetoje, kanë qenë kundër pavarësisë së Kosovës, ishte e vështirë që të ndërmerreshin hapa të mëtejshëm diplomatikë brenda kësaj strukture.

– Strategjia e pamjaftueshme e lobimit të Kosovës dhe mbështetësve ndërkombëtarë. Pas mendimit këshillues të GJND-së, Kosova dhe mbështetësit e saj ndërkombëtarë (sidomos SHBA dhe shumica e vendeve të BE-së) kishin mundësi për të zhvilluar një fushatë të fuqishme diplomatike që do të shfrytëzonte mendimit këshillues të gjykatës për të siguruar njohje të reja. Megjithatë, fushata e lobimit nuk arriti të përqendrohej mjaftueshëm në këtë drejtim.

– Ndërkohë që disa vende njohën Kosovën pas mendimit këshillues të GJND-së, nuk pati një valë masive njohjesh, veçanërisht nga shtetet që ishin të pavendosura ose ato që kishin çështje territoriale të ndjeshme. P.sh., pesë vendet e BE-së që ende nuk e kanë njohur Kosovën (Spanja, Greqia, Rumania, Sllovakia, dhe Qiproja) vazhdojnë të jenë kundërshtuese për shkak të çështjeve të brendshme me separatizmin brenda shteteve të tyre, ndonëse Kosova është rast suigeneris, nuk mund të shërbej për askënd precedent.

– Disa ekspertë dhe diplomatë e kanë theksuar se pas mendimit këshillues të GJND-së, qeveria e Kosovës (në raport me kohën) dhe partnerët e saj nuk investuan sa duhet në angazhimin e diplomacisë së nivelit të lartë për të promovuar mendimin këshillues të gjykatës në forume ndërkombëtare, duke e lënë atë të zbehej si argument kryesor.

– Fushata anti-lobuese e Serbisë dhe Rusisë. Serbia, me ndihmën e fuqishme të Rusisë, ka udhëhequr një fushatë të fuqishme diplomatike kundër njohjes së pavarësisë së Kosovës. Kjo fushatë përfshiu jo vetëm anëtarët e Këshillit të Sigurimit, por edhe vende të tjera që kishin shqetësime për lëvizjet separatiste në territoret e tyre.

– Serbia ka përdorur një strategji të quajtur “de-njohje”, përmes së cilës ka arritur që disa vende, kryesisht në Afrikë dhe Azi, të tërhiqen nga njohja e pavarësisë së Kosovës. Kjo ka ndodhur edhe pse mendimi i GJND-së ishte në favor të Kosovës, duke dëshmuar fuqinë e fushatës serbe në bashkëpunim me Rusinë.

– Rusia ka përdorur ndikimin e saj në organizata si OKB dhe OSBE për të frenuar njohjen e pavarësisë së Kosovës, duke përdorur Rezolutën 1244 si argument dhe duke theksuar sovranitetin e Serbisë mbi Kosovës.

Mosuniteti brenda BE-së për çështjen e Kosovës.
Edhe pse shumica e shteteve anëtare të BE-së kanë njohur pavarësinë e Kosovës, pesë shtete të rëndësishme, siç janë Spanja, Greqia, Rumania, Sllovakia dhe Qiproja, ende nuk e kanë bërë këtë. Këto shtete kanë rezerva të forta për çështjet separatiste brenda kufijve të tyre.

Mosuniteti brenda BE-së për çështjen e Kosovës ka penguar qëndrime të fuqishme në favor të Kosovës në organizata ndërkombëtare dhe ka krijuar një hendek diplomatik në përpjekjet për njohje më të gjerë. Për shembull, Spanja ka qenë një nga vendet më të zëshme kundër njohjes, për shkak të shqetësimeve për Kataloninë dhe Baskinë.
Edhe pse mendimi këshillues i GJND-së ishte një fitore e rëndësishme për Kosovën, moskoordinimi i fuqishëm diplomatik, kompleksiteti i Rezolutës 1244, fushatat kundërshtuese nga Serbia dhe Rusia, dhe dinamikat e brendshme të disa shteteve e kanë zbehur potencialin e këtij vendimi për të sjellë njohje më të shpejta dhe të gjera të pavarësisë së Kosovës.

Pjesëmarrja në Organizatat Ndërkombëtare. Njohja ndërkombëtare dhe subjektiviteti i Kosovës janë reflektuar edhe në anëtarësimin e saj në disa organizata ndërkombëtare. Kosova është anëtare e organizatave si: Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN),Banka Botërore, Komiteti Olimpik Ndërkombëtar, Federata Ndërkombëtare e Futbollit (FIFA),Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Megjithatë, Kosova ende nuk është anëtare e Kombeve të Bashkuara (OKB) për shkak të kundërshtimit të disa vendeve anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurimit, kryesisht Rusisë dhe Kinës, të cilat kanë të drejtën e vetos. Rusia, aleate e Serbisë, dhe Kina kanë penguar çdo përpjekje të Kosovës për t’u anëtarësuar në OKB, duke e bërë subjektivitetin e saj ndërkombëtar të kufizuar në këtë aspekt.

Sfida dhe Kundërshtime Ndaj Subjektivitetit të Kosovës. Një nga sfidat më të mëdha që përballet Kosova është mungesa e njohjes nga disa shtete kryesore, përfshirë pesë vende të Bashkimit Evropian (Spanja, Greqia, Rumania, Sllovakia dhe Qipro), si dhe vende të tjera si Rusia, Kina, India, Brazili dhe disa vende të Amerikës Latine dhe Afrikës. Mungesa e njohjes nga këto vende ka ndikuar në përpjekjet e Kosovës për t’u integruar plotësisht në strukturat ndërkombëtare. Për më tepër, Serbia vazhdon të kundërshtojë pavarësinë e Kosovës dhe ka zhvilluar një fushatë diplomatike për të inkurajuar tërheqjen e njohjeve nga disa shtete që fillimisht e kishin njohur pavarësinë e Kosovës. Në disa raste, shtete kanë deklaruar tërheqjen e njohjes, duke ndikuar në numrin e përgjithshëm të njohjeve të Kosovës.

Procesi i Normalizimit të Marrëdhënieve me Serbinë. Një aspekt kyç i subjektivitetit të Kosovës është procesi i normalizimit të marrëdhënieve me Serbinë, i cili është ndërmjetësuar nga Bashkimi Evropian përmes dialogut të Brukselit. Marrëveshjet e arritura në këtë dialog kanë qenë të rëndësishme për integrimin e Kosovës në organizatat rajonale dhe ndërkombëtare, si dhe për përmirësimin e marrëdhënieve me vendet që nuk e kanë njohur ende. Një nga marrëveshjet më të rëndësishme ka qenë ajo e arritur në vitin 2013, ku u dakordësua krijimi i Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe në Kosovë, si një hap drejt normalizimit të marrëdhënieve dhe njohjes de facto të sovranitetit të Kosovës nga Serbia.

Edhe pse ekziston një marrëveshje tjetër ndërmjet Serbisë dhe Kosovës për njohje de facto, të arritur përmes bisedimeve që janë mbajtur në Bruksel dhe Ohër, zbatimi dhe konkretizimi i saj ka qenë sfidues. Marrëveshjet e Brukselit dhe Ohrit synojnë normalizimin e marrëdhënieve mes dy vendeve, por shumë aspekte praktike ende mbeten të pazgjidhura për shkak të tensioneve politike dhe vështirësive në zbatim.

Roli i Organizatave Ndërkombëtare dhe Traktatet Ndërkombëtare. Kosova është gjithashtu aktive në lidhjen e marrëveshjeve ndërkombëtare dypalëshe (bilaterale)dhe shumëpalëshe (multilaterale), gjë që përforcon subjektivitetin e saj ndërkombëtar. Marrëveshjet tregtare, bashkëpunimi ekonomik, siguria dhe partneritetet strategjike me shtete të tjera e kanë rritur profilin ndërkombëtar të Kosovës. Ajo gjithashtu është pjesë e organizatave rajonale si Këshilli i Bashkëpunimit Rajonal dhe Procesi i Stabilizim-Asociimit me BE-në.

Subjektiviteti i Kosovës në të drejtën ndërkombëtare është i konfirmuar në mënyrë të qartë nga njohjet e shteteve kryesore dhe nga pjesëmarrja në organizata ndërkombëtare të rëndësishme. Megjithatë, ai mbetet i kufizuar nga mosnjohja universale dhe nga mosanëtarësimi në OKB. Subjektiviteti i Kosovës vazhdon të përforcohet nëpërmjet marrëdhënieve ndërkombëtare dhe përpjekjeve për integrim në strukturat ndërkombëtare, por sfidat politike dhe diplomatike nga kundërshtarët e pavarësisë së saj mbeten ende prezente.

Për t’u bërë anëtare e Organizatave Ndërkombëtare si OKB, NATO, Këshillit të Evropës dhe Bashkimit Evropian, Kosova ka përmbushur shumë kritere, por ende përballet me disa sfida kryesore politike dhe diplomatike:
Njohja Ndërkombëtare. Një pengesë madhore është mungesa e njohjes nga pesë shtete anëtare të BE-së (Spanja, Greqia, Qipro, Rumania dhe Sllovakia), si dhe disa anëtarë të OKB-së, duke përfshirë Rusia dhe Kina, që kanë veto në Këshillin e Sigurimit. Pa njohje të gjerë, është e vështirë për Kosovën të hyjë në këto organizata.

Dialogu me Serbinë: Dialogu i vazhdueshëm me Serbinë është thelbësor për avancimin e integrimeve ndërkombëtare. Bashkësia ndërkombëtare pret zgjidhjen e çështjeve të hapura përmes negociatave, si dhe përmirësimin e marrëdhënieve mes dy vendeve, theksohet nga Bashkimi Evropian (BE).
Mendoj se Kosova duhet të dialogojë me Bashkimin Evropian (BE), ndërsa ky i fundit të zhvillojë dialogun me Serbinë. Kosova nuk duhet të ketë dialog të drejtpërdrejtë me Serbinë, pasi kjo e fundit vazhdon të ruajë mentalitetin dhe qasjen e së kaluarës. Më konkretisht, kursi i bisedimeve me Serbinë duhet të ndryshojë: Kosova mund të bisedojë me Serbinë vetëm për marrëveshje teknike, pasi marrëveshjet e mëparshme teknike janë shndërruar në çështje politike, duke ndërhyrë në sovranitetin e brendshëm dhe të jashtëm të Kosovës. Kjo ka ndodhur për shkak të qasjes së Bashkimit Evropian ndaj Serbisë, shpeshherë me favorizime dhe qasje të butë. Prandaj, Kosova duhet të zhvillojë bisedime me Bashkimin Evropian, ndërsa Bashkimi Evropian të dialogojë me Serbinë për normalizimin e marrëdhënieve Kosovë-Serbi. Me Serbinë të diskutohen vetëm çështjet teknike dhe kjo të ndodhë vetëm pas njohjes së pavarësisë së Kosovës nga Serbia.

Reformat e Brendshme: Për të qenë anëtare e BE-së dhe Këshillit të Evropës, Kosova duhet të vazhdojë përmirësimet në sundimin e ligjit, demokratizimin, luftën kundër korrupsionit dhe garantimin e të drejtave të njeriut. Pavarësisht progresit, mbetet nevoja për përmirësime të mëtejshme.

Siguria dhe Forcat e Armatosura: Anëtarësimi në NATO kërkon që Kosova të ketë kapacitet të mjaftueshëm ushtarak dhe një marrëveshje të qartë me vendet anëtare të NATO-s që ende nuk e kanë njohur. Krijimi dhe zhvillimi i Forcave të Sigurisë së Kosovës është i rëndësishëm në këtë drejtim.

Mbështetje Politike Ndërkombëtare: Procesi i anëtarësimit në OKB dhe NATO është politik. Kosova ka nevojë për mbështetje të fuqishme nga vendet perëndimore dhe veçanërisht nga SHBA-ja dhe vendet kryesore të BE-së. Pavarësisht se Kosova ka përmbushur shumë kritere, disa sfida mbeten jashtë kapacitetit të saj të brendshëm dhe kërkojnë mbështetje të vazhdueshme ndërkombëtare.