Demonstrata e vitit 1981 në Kosovë – disa parulla që u përdorën gjatë demonstratave (11)

Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha

Ka fjalë që mbeten thjesht fjalë dhe ka të tjera që lindin si rrufe, si kushtrim, si betim i shenjtë që asnjë stuhi nuk mund ta shuajë. “Të gjithë shqiptarët jemi një” nuk është thjesht një parullë e thirrur në demonstrata apo një fjali e shkruar mbi pankarta protestash. Ajo është vetë esenca e kombit shqiptar, një rrënjë që thellohet në histori, një zë që jehon nga zemra e malit e deri te rërat e bregdetit, një betim që ka mbijetuar shekujve të ndarjeve dhe sfidave.
Të thuash “Të gjithë shqiptarët jemi një” është të shpallësh një të vërtetë të pamohueshme—një e vërtetë që nuk e zbehin as kufijtë, as lumenjtë që ndajnë tokën, as rrugët e ndryshme që historia i ka detyruar njerëzit të ndjekin. Është të pranosh se pavarësisht se ku jetojnë, pavarësisht në cilën anë të botës i ka shpërndarë koha dhe fati, shqiptarët mbeten pjesë e një trungu, të lidhur nga gjuha, nga kujtesa, nga ëndrra dhe dhimbjet e përbashkëta.
Kjo thirrje nuk është një dëshirë e kotë, por një forcë që ka lëvizur historinë. Ajo është dëgjuar në kuvendet ku burrat e kombit kanë prekur tokën me dorë e kanë dhënë fjalën për bashkim. Është shkruar me gjakun e atyre që nuk pranuan të shihnin vëllezërit e tyre të ndarë. Është mbajtur gjallë në këngët e kënduara nëpër oda, në legjendat që kanë kaluar nga një brez në tjetrin, në shikimin krenar të një nëne që rrit fëmijët me dashurinë për një flamur të vetëm.

“Të gjithë shqiptarët jemi një” është një parullë që thërret mbi çdo ndarje, mbi çdo mur që historia ka ngritur mes nesh. Nuk është një ëndërr naive, por një realitet që ndriçon si dielli mbi të gjithë tokën shqiptare – nga malet e larta e deri te brigjet e deteve që na përqafojnë. Ajo është një ftesë për të mos harruar rrënjët, për të mos harruar se përtej gjithçkaje, kemi një gjak që na thërret, një emër që na bashkon.
Dhe derisa kjo thirrje të dëgjohet, derisa shqiptarët kudo që janë ta ndiejnë se nuk janë të huaj për njëri-tjetrin, atëherë ky komb do të jetë më shumë se një pjesë e historisë – do të jetë një flakë e pashuar, një frymë e përjetshme bashkimi, një emër që nuk do të shuhet kurrë nga kujtesa e botës.

Parulla “Pa dëmtime”

Gjatë ditëve të stuhishme të demonstratave të vitit 1981, kur rrugët e qyteteve shqiptare në Kosovë mbusheshin me zërat e një populli që kërkonte dinjitet dhe barazi, lindi edhe një thirrje e veçantë – një parullë që nuk ngrihej vetëm kundër padrejtësisë, por edhe në mbrojtje të moralit qytetar: “Pa dëmtime.” Ishte një zë i urtë mes britmave, një vetëdije që lindte jo nga jashtë, por nga vetë zemra e atyre që protestonin.

Kjo parullë nuk ishte e imponuar, as e përgatitur nga ndonjë organizatë e padukshme, por doli natyrshëm nga ndërgjegjja kolektive e atyre që e donin lirinë, por jo me çmimin e dëmtimit të pronës së tjetrit. Sepse kishte edhe të tillë që, nën hijen e turmës dhe të rrëmujës, përpiqeshin të përdhosnin thelbin e asaj lëvizjeje – që ishte e pastër, që ishte e drejtë, që ishte zëri i një rruge të gjatë për vetëvendosje dhe për identitet.

Parulla “Pa dëmtime” ishte një akt i vetëdijes së lartë politike dhe qytetare. Ajo ishte një distancim i qartë nga vandalizmi, një thirrje për ruajtjen e vlerave, një dëshmi që lëvizja nuk kërkonte shkatërrim, por ndërtim. Në thelb, ajo parullë tregonte se qëllimi nuk ishte kaosi, por rendi i ri i drejtësisë. Dhe pikërisht për këtë, ajo mbetet një nga simbolet më të çmuara të atyre ditëve: një fjalë e thjeshtë, por me peshë të madhe, që lindte nga gjiri i protestuesve – si dritë në mes të tronditjes, si moral në mes të revoltës.

Parulla “Pa incidente”

Parulla “Pa incidente” ishte një tjetër dritëz urtësie që lindi nga zemra e demonstratave të vitit 1981 – një thirrje e qartë, e matur dhe thellësisht domethënëse, që pasqyronte nivelin e vetëdijes së atyre që dolën në rrugë jo për të përhapur frikë, por për të kërkuar të drejtën me dinjitet.

Në një kohë kur çdo lëvizje e turmës mund të keqpërdorej, kur propaganda kërkonte të përlyente idealin me akuza për dhunë e prapambetje, kjo parullë qëndronte si një mburojë morale: “Pa incidente!” – si një betim i heshtur për të mos rënë në kurthin e provokimeve, për të mos e ulur luftën e drejtë në nivelin e atyre që sundonin me forcë.

Kjo nuk ishte thjesht një fjalë në një pankartë, por një deklaratë e qartë: ne nuk jemi këtu për kaos, por për vetëdije; jo për dhunë, por për ndryshim; jo për rrënim, por për kërkesë të drejtë dhe të argumentuar. Ishte një ftesë për maturi, për disiplinë qytetare, një thirrje që nderonte protestën paqësore dhe e dallonte nga aktet e nxitura apo të manipuluara.

Në fakt, ajo parullë fliste me gjuhën e një populli që donte të dëgjohej, jo të dënohej. Ishte zëri i një rruge që kishte zgjedhur arsyen, drejtësinë dhe përgjegjësinë përballë padrejtësisë dhe shtypjes. Dhe sot, ajo mbetet si kujtim i asaj pjekurie kolektive që shpesh historia nuk arrin ta rrëfejë plotësisht – sepse ishte më shumë se një slogan: ishte një filozofi proteste, një shpirt që kërkonte ndryshimin pa humbur vlerat.

“Lironi shokët”

Ka parulla që vijnë e shkojnë si jehona të zbehta në histori, dhe ka të tjera që shpërthejnë nga shpirti i popullit si britma e një epoke, që mbeten të gdhendura në kujtesën kolektive si gur themeli i qëndresës. “Lironi shokët” nuk ishte një thirrje e zakonshme, nuk ishte thjesht një kërkesë për të liruar disa burra e gra të ndaluar padrejtësisht. Ishte më shumë – ishte klithma e një populli të tërë, ishte refreni i dhimbjes dhe revoltës, ishte kërkesa për drejtësi në një botë që për shumë gjatë e kishte mohuar.

Kjo parullë nuk tingëllonte vetëm në rrugët e mbushura me demonstrues, nuk ushtonte vetëm në sheshet ku mijëra grushte ngriheshin kundër shtypjes. Ajo kishte depërtuar në vetë qenien e popullit, në shtëpitë ku prindërit prisnin me zemër të ngrirë lajme për bijtë e tyre të burgosur, në dhomat e errëta të burgjeve ku djemtë e vajzat shqiptare dëgjonin britmat e të tjerëve dhe e dinin se nuk ishin vetëm.
“Lironi shokët” ishte një betim, një thirrje e cila nuk kërkonte lëmoshë, por shpallte të drejtën për liri. Ishte një zë që nuk mund të shuhej me hekurat e burgut, as me kërcënimet e një pushteti që dridhej përballë vendosmërisë së një populli të pamposhtur. Ishte dëshmi se shqiptarët nuk i harronin të vetët, se zinxhirët e prangave nuk ishin të mjaftueshëm për të thyer shpirtin e tyre.

Në ato ditë kur frika përpiqej të bëhej zot mbi jetën e njerëzve, “Lironi shokët” nuk ishte vetëm një kërkesë për lirinë e disa të burgosurve – ishte një thirrje për të çliruar vetë popullin. Sepse sa herë që një shqiptar rrethohej me mure të larta dhe pranga të rënda, liria e të gjithëve rrezikohej. Dhe sa herë që një popull guxon të kërkojë lirinë e shokëve të tij, ai popull është në rrugën e duhur drejt çlirimit të tij të plotë.
Dhe kështu, kjo parullë nuk mbeti vetëm në rrugët e asaj kohe. Ajo jeton ende në kujtesën e brezave, në çdo zemër që di çfarë do të thotë të luftosh për lirinë, në çdo zë që nuk pranon të heshtë përballë padrejtësisë. Sepse historia e shqiptarëve është historia e atyre që kërkuan lirinë jo vetëm për vete, por për të gjithë. Dhe derisa të ketë ende padrejtësi, derisa të ketë ende zinxhirë që duhen thyer, “Lironi shokët” do të mbetet një thirrje e pavdekshme, një amanet që nuk shuhet, një betim që do të përmbushet gjithmonë me forcën e popullit që nuk di të dorëzohet.

“Të burgosurit kosovarë të kthehen në Kosovë”

Ka thirrje që mbeten fjalë në erë dhe ka të tjera që bëhen britmë e shpirtit kolektiv, jehonë e një populli që refuzon të heshtë. “Të burgosurit kosovarë të kthehen në Kosovë” nuk ishte thjesht një kërkesë burokratike për ndryshim vendndodhjeje të disa të dënuarve; ishte një thirrje për drejtësi, një britmë kundër padrejtësisë, një apel për të ndalur një dhunë që kapërcente prangat dhe qelitë e ftohta.

Kosova nuk ishte vetëm vendlindja e tyre – ajo ishte dhe mbetej atdheu i shpirtit, toka ku u rritën, ajri që thithën, gjaku që rrodhi në damarët e tyre. Dhe kur ata u larguan me forcë, kur trupat e tyre u mbyllën në burgje të huaja, të largëta, të ndara nga çdo fije lidhjeje me familjen, me gjuhën, me dheun e tyre, ky nuk ishte vetëm një akt ndëshkimi – ishte një përpjekje për të thyer shpirtin e një populli.

Por shpirti shqiptar nuk thyhet aq lehtë. Dhe kështu, rrugët u mbushën me zërat e atyre që kërkonin rikthimin e të burgosurve në atdhe. Jo sepse prangat ishin më të lehta në Kosovë, jo sepse muret e qelive do të bëheshin më të buta, por sepse një njeri nuk mund të ndahet nga dheu i tij pa u ndjerë i vrarë për së gjalli.

“Të burgosurit kosovarë të kthehen në Kosovë” ishte një parullë që bartte brenda vetes shumë më tepër se një kërkesë juridike. Ishte një thirrje për të kthyer bijtë e dheut pranë tokës së tyre, për të mos i lënë të humbur në harresë, për të mos e lejuar historinë të fshinte identitetin e tyre. Ishte një refuzim i heshtjes, një rebelim kundër çdo përpjekjeje për t’i bërë shqiptarët të ndihen të huaj në vendin e tyre.
Në këtë parullë kishte mall, kishte dhimbje, kishte revoltë, por mbi të gjitha kishte një betim: askush nuk do të harrohej, askush nuk do të lihej në mëshirën e fatit. Sepse populli që kujton dhe lufton për të vetët, është një popull që nuk mund të mposhtet. Dhe derisa zëri i kësaj thirrjeje të dëgjohet, derisa të ketë njerëz që mbajnë gjallë kujtimin dhe kërkesën për drejtësi, atëherë asnjë i burgosur nuk do të mbetet i harruar, asnjë shpirt nuk do të mbetet pa vendin e tij nën qiellin e Kosovës.

“Kërkojmë Llogari”

Ka fjalë që tingëllojnë si pëshpërima të frikësuara dhe ka të tjera që shpërthejnë si rrufe në qiellin e padrejtësisë. “Kërkojmë llogari” nuk është një lutje e butë, as një thirrje për mëshirë. Është zëri i një populli që nuk pranon të harrojë, që nuk mbyll sytë përballë së keqes, që nuk pranon të jetojë në errësirën e gënjeshtrës dhe shtypjes.
Kjo parullë nuk u ngrit nga heshtja, por nga dhimbja dhe përvoja e një historie të gjatë padrejtësish. Ishte britma e atyre që kishin parë të drejtat e tyre të shkelura, ëndrrat e tyre të prera, liritë e tyre të mbytura nën peshën e një pushteti që nuk i shërbente popullit, por vetes. “Kërkojmë llogari” ishte akti më i guximshëm i një shoqërie që kishte refuzuar të mbetej spektatore në dramën e saj historike.

Të kërkosh llogari nuk është një veprim i lehtë. Nuk është një thirrje që bëhet pa rrezik. Kërkimi i së vërtetës ka gjithmonë një çmim, sepse ai u tremb atyre që janë mësuar të sundojnë pa u ndëshkuar, atyre që kanë ndërtuar mure gënjeshtrash rreth vetes, duke besuar se historia do t’i harrojë krimet e tyre. Por populli që ngrihet dhe kërkon llogari, është një popull që nuk mund të mashtrohet më.
Në rrugët e mbushura me demonstrues, në sheshet ku zemrat rrihnin me forcën e vendosmërisë, kjo parullë nuk ishte vetëm një kërkesë – ishte një betim, një shpallje se koha e heshtjes kishte marrë fund. Nuk mund të kishte më harresë, nuk mund të kishte më pranim të së keqes si fat i pashmangshëm. “Kërkojmë llogari” ishte një rrufe që binte mbi ata që besonin se pushteti është i përjetshëm, mbi ata që mendonin se mund të sundonin pa frikën e popullit.

Por llogaria nuk kërkohej vetëm për padrejtësitë e së shkuarës. Ajo kërkohej për të ardhmen, për fëmijët që duhej të rriteshin në një shoqëri më të drejtë, për një vend që duhej të çlirohej jo vetëm nga zinxhirët e huaj, por edhe nga korrupsioni, nga tirania, nga errësira e manipulimit.
Dhe kështu, “Kërkojmë llogari” mbetet ende një thirrje e gjallë. Sepse historia nuk është e fjetur, dhe populli që di të kërkojë llogari është një popull që ka vendosur të mos jetojë më si skllav i frikës. Dhe për sa kohë që kjo thirrje do të vazhdojë të jehonë, ajo do të jetë një premtim se asnjë padrejtësi nuk do të kalojë pa u ndëshkuar dhe se populli nuk do të pranojë të heshtë aty ku duhet të flasë.
Edhe sot, nga Serbia duhet kërkuar llogari

“Kosovë, ti je gjaku që nuk falesh”

Në çdo fushë të blertë e të djegur nga historia, në çdo mal të fortë e të rënduar nga plagët, në çdo lumë që ka rrjedhur më shumë gjak se ujë, një emër është shkruar me shkronja të përjetshme: Kosovë. Një emër që nuk është thjesht një copë toke, një emër që nuk është vetëm një vend, por një kujtesë e gjallë, një plagë që dhemb, një betim që nuk shuhet.

“Kosovë, ti je gjaku që nuk falesh.” Nuk është thjesht një parullë, nuk është vetëm një varg i thënë në momente zemërimi apo krenarie. Është një e vërtetë e skalitur në shpirtin e atyre që kanë lindur në këtë tokë dhe atyre që kanë vdekur për të. Sepse ka gjëra në këtë botë që mund të falen – gabimet e vogla, hapat e gabuar, mëkatet e zakonshme të njerëzimit. Por ka edhe diçka që nuk mund të falet, nuk mund të shlyhet, nuk mund të harrohet – dhe ajo është gjakun e një kombi të dhënë për lirinë e tij.

Kosova nuk është një histori e zakonshme. Ajo është një dhembje e gjatë, një këngë e shkruar me britma, një kujtim që digjet si flakë mbi qiellin e kujtesës sonë. Historia e saj nuk është rrëfyer me fjalë të buta, por me klithma nën pushtime, me gjunjë të gjakosur mbi gurë, me zemra që nuk janë ndalur as kur duhej të ndaleshin. Është historia e një populli që ka mbajtur mbi supe barrën e mosdorëzimit, që ka përballuar furtuna të mëdha por nuk është rrëzuar.

E çfarë është ky gjak që nuk falet? Është gjaku i fëmijëve që nuk panë një mëngjes tjetër, i burrave që u ngritën kundër padrejtësisë, i grave që mbajtën mbi supe dhimbjen e një populli të tërë. Është gjaku që rrjedhë në tokën që e deshi, që nuk u derdh për pushtet, për ar, për lavdi boshe – por për atë që është më e shenjtë se çdo pushtet, më e vlefshme se çdo pasuri, më e pastër se çdo betim: Lirinë.

Por pse nuk falet ky gjak? Sepse nuk mund të harrohet. Nuk mund të tjetërsohet. Nuk mund të kthehet në histori të largët, në numra të ftohtë, në rrëfime të pluhurosura të një epoke të shkuar. Sepse Kosova nuk është një dhimbje e përfunduar, por një plagë e hapur që vazhdon të frymojë në çdo brez, në çdo këngë, në çdo lot që derdhet për të.
Dhe kush guxon ta harrojë këtë gjak, kush guxon ta trajtojë si një kujtim të largët, ai tradhton vetë themelet e saj. Sepse gjaku i derdhur për Kosovën nuk ishte për të mbetur në heshtje, nuk ishte për t’u harruar – ishte për të ndriçuar rrugën e atyre që vijnë pas. Ishte një mesazh i pashkruar, një testament i lënë në gurët e kësaj toke: Ky vend nuk do të përkulet më, nuk do të shitet më, nuk do të trajtohet më si plaçkë tregu mes fuqive të mëdha.
Kosova është gjaku që nuk falet – sepse është shenjtëria e një kombi. Dhe derisa në këtë tokë të ketë këngë në gjuhën e saj, derisa të ketë duar që mbjellin, këmbë që ecin, zemra që rrahin, ajo do të mbetet një betim i pavdekshëm. Jo thjesht një vend, jo thjesht një emër në hartë, por një shpirt i patundur, një gjak i pastër, një histori që nuk mund të blihet, nuk mund të tjetërsohet, nuk mund të falet.

Jehona e këngëve patriotike në Demonstratat e 1981-it

Ishte një kohë kur rrugët nuk ishin vetëm rrugë dhe sheshet nuk ishin thjesht hapësira të zhveshura të qytetit. Ishin arena të shpirtit, skena ku një popull i tërë shfaqte dramën e tij shekullore të qëndresës. Ishte koha kur çdo gur e çdo kalldrëm jehonte me këngë, kur zëri i popullit nuk shprehej vetëm me brohoritje, por edhe me vargje të lashta që ringjalleshin në buzët e rinisë, në duart e ngritura drejt qiellit, në ritmin e hapave që godisnin trotuaret si daulle lufte.

Demonstratat e vitit 1981 nuk ishin vetëm një akt politik, por një simfoni e lirisë, një kor i fuqishëm që nuk mund të ndalej nga frika e dhunës. Ishin këngët ato që i bënë rrugët të dridheshin dhe sheshet të kumbonin si zemra që rrahin në kulmin e emocioneve. Nuk kishte nevojë për fjalime të gjata; mjaftonte një këngë për të thënë gjithçka, për të ndezur shpresën, për të thirrur guximin, për të përkujtuar ata që kishin rënë për tokën e tyre.
Në çdo rrugicë të qytetit, në çdo rrugë e në çdo shesh, këngët patriotike bëheshin himne spontane, litarë të padukshëm që lidhnin mijëra zemra në një të vetme. Ato dilnin nga thellësia e historisë, nga gojët e pleqve që i kishin ruajtur si thesar, nga sytë e të rinjve që i këndonin si betim. Ishte një melodi që sfidonte heshtjen e imponuar, që thyente frikën si një stuhi pranverore që zgjon pemët nga gjumi i dimrit.

Nuk kishte nevojë për altoparlantë. Zërat njerëzorë mjaftonin. Mjaftonte një njeri të niste këngën dhe qindra të tjerë do ta ndiqnin, si një dallgë që rritet derisa të bëhet cunami. Kishte diçka të shenjtë në atë këndim kolektiv, një ndjesi se secili prej tyre nuk ishte më thjesht individ, por një fije e një flamuri më të madh, një notë e një kënge që kishte lindur nga vuajtja dhe që do të vazhdonte të këndohej derisa të mbërrinte liria.
Edhe ata që qëndronin pas dritareve, ata që nuk kishin guxim të dalin në rrugë, ndienin një dridhje në shpirt. Këngët i bënin ata pjesë të revoltës, edhe pa e lëshuar pragun e shtëpisë. Sepse kënga nuk kishte nevojë për leje; ajo kalonte muret, hynte në zemrat e njerëzve, mbillte farën e shpresës që do të shpërthente një ditë si lulëzimi i një populli të lirë.
Ato ditë, kur kënga ishte më e fuqishme se plumbi dhe vargu më i rëndë se zinxhiri, populli nuk kërkonte vetëm drejtësi, por shpallte ekzistencën e tij. Me çdo varg, me çdo notë të kënduar me zemër të dridhur por me shpirt të pathyeshëm, shqiptarët i thanë botës se ata ishin aty—të shtypur, por të paepur; të rrethuar, por të pamposhtur. Dhe në atë këndim të përbashkët, ata shkruan historinë e një kombi që nuk di të heshtë.

“Republikë, oj nana jonë”
Në erën e demonstratave, në rrugët ku zërat e rinisë dridhen themelet e padrejtësisë, mes flamujve që valëviteshin si krahë shprese, lindi një refren që nuk ishte thjesht një parullë, por një betim, një premtim, një lutje dhe një klithmë:
“Republikë, oj nana jonë,
Ne të gjithë jemi bijtë e tu.
Republikë ne dëshirojmë,
Ne për te kemi luftu.”

Ishte më shumë se një thirrje politike. Ishte një vajtim dhe një këngë, një lutje dhe një protestë. Ishte e vërteta e një populli që nuk kishte atdhe të njohur nga të tjerët, por që në zemrën e tij mbante një atdhe më të fortë se çdo kufi, më të vërtetë se çdo hartë, më të përjetshëm se çdo pushtet.

Republikë, oj nana jonë… Në çdo komb, në çdo histori, në çdo tokë ku njerëzit kanë ndier barrën e robërisë, atdheu është më shumë se një vend – ai është një nënë. Një nënë që e mban popullin e saj në gjirin e saj, që nuk harron asnjë nga bijtë e saj, as ata që e lanë me lot, as ata që ranë mbi tokën e saj për ta mbrojtur.

Një Republikë është një nënë sepse ajo nuk është thjesht një sistem politik. Ajo është gjiri ku kombi gjen strehë, gjuha ku fjala jote është e lirë, vendi ku nuk je një i huaj në shtëpinë tënde. Një popull që kërkon Republikën e tij, nuk kërkon thjesht një emër në dokumente – kërkon të ketë shtëpinë e vet, të jetë zot në vendin e vet, të mos i lypë askujt të drejtën për të jetuar i lirë.
Ne të gjithë jemi bijtë e tu… Kosova kurrë nuk ishte vetëm një tokë, një rajon, një pikë në hartën e fuqive të mëdha. Ajo ishte dhe mbeti një mëmëdhe, një premtim që rrihte në zemrat e atyre që nuk mund të pranonin që ajo të mbetej pa zë, pa emër, pa shtet.

Ata që thirrën këtë parullë në demonstrata nuk ishin politikanë të pushtetshëm, nuk ishin njerëz të privilegjuar që kërkonin më shumë për veten. Ishin bijtë e saj, djem dhe vajza që dinin se nuk mund të jetonin të nënshtruar, se nuk mund të ishin të huaj në tokën e tyre. Dhe Kosova, edhe pse ende e mohuar, edhe pse e lënduar nga historia, i njohu bijtë e saj në ato rrugë, në ato brohoritje, në ato zemra që nuk mund të rrihnin ndryshe veçse për të.
Republikë ne dëshirojmë, ne për te kemi luftu… Dëshira për Republikë nuk ishte një dëshirë politike – ishte një e drejtë themelore, një e drejtë që asnjë popull i lirë nuk e vë në dyshim. Por për shqiptarët e Kosovës, ajo që për të tjerët ishte normale, duhej të fitohej me luftë, me britmë, me sakrificë.

Në sheshet e protestave, në qelitë e burgjeve, në netët e errëta të terrorit politik, një popull nuk hoqi dorë nga ëndrra e tij. Nuk pranoi të jetonte si qytetar i dorës së dytë, nuk pranoi të ishte një fjalë e pavlerë në historinë e një perandorie të huaj. Dëshira për Republikë nuk ishte thjesht një opsion – ishte e vetmja rrugë, e vetmja mundësi për të qenë të barabartë, të lirë, të zotët e fatit të tyre. Dhe kur dëshira nuk mjaftonte më, kur fjalët nuk u dëgjuan, kur paqja nuk solli asgjë veç më shumë shtypje – atëherë erdhi lufta.

Sepse liria është një e drejtë që, kur nuk jepet, merret. Drejtësia është një e drejtë që, kur mohohet, kërkohet me forcë. Atdheu është një e drejtë që, kur dhunohet, mbrohet me gjak. Në ato vite, kur një popull i tërë u ngrit në këmbë, kur çdo zemër shqiptare rrihte për të njëjtin qëllim, kur çdo zë u bë një zë i vetëm që nuk mund të heshtte, kjo parullë nuk ishte vetëm një refren. Ajo ishte një betim që historia nuk e harroi.
Dhe sot, kur Kosova qëndron si një Republikë e lirë, e pavarur, me flamurin e saj që valëvitet i pandaluar, kjo thirrje mbetet një dëshmi e rrugës së vështirë që u desh të kalohej. Sepse asgjë nuk u dha me hatër. Asgjë nuk erdhi pa luftë.
Dhe prandaj, Republika nuk është vetëm një sistem shtetëror. Ajo është nderi i atyre që nuk u përkulën, është amaneti i atyre që ranë, është premtimi i atyre që ende e mbrojnë me shpirt. Nuk është më vetëm një thirrje. Është historia e një populli që më në fund, pas shumë dhimbjesh, fitoi të drejtën të quhet i lirë.

“Besa-Besë”- këngë që u bë flamur
Në vitin 1981, kur qytetet e Kosovës ushtonin nga hapat e rinisë, kur rrugët ishin më të mbushura se kurrë me zërin e popullit, një këngë u ngrit mbi të gjitha -“Besa-Besë”. Nuk ishte thjesht një melodi, as vetëm një varg i kënduar në çaste guximi; ishte një betim, një thirrje, një simbolikë që lidhi shqiptarët në një zinxhir të pathyeshëm shprese dhe qëndrese.

Në demonstratat që vlonin nga zemërimi dhe ëndrra e lirisë, kjo këngë nuk këndohej vetëm me gojë, por me shpirt. Ishte një fjalë e shenjtë që bartte në vetvete esencën e një populli, një mesazh që kalonte nga një brez në tjetrin, nga një rrugicë në tjetrën, nga një dritare në tjetrën. Kur “Besa-Besë” kumbonte në ajrin e rënduar të qyteteve të rrethuara nga frika dhe dhuna, nuk ishte thjesht një këngë- ishte një premtim solemn se liria nuk do të shuhej kurrë në mendjet e atyre që luftonin për të. E kënduar në demonstrata,
Besa besë
Besën ta kam dhënë
Për Kosovë
Jetën duam me dhënë

Dhe ajo bëhej si një flamur i padukshëm, një fener që ndriçonte natën e gjatë të padrejtësisë. Çdo varg i saj ishte një betim se populli nuk do të thyhej, se shqiptarët nuk do të ndaleshin, se fjala “besë” nuk ishte thjesht një fjalë, por vetë esenca e tyre. Kjo këngë nuk kishte nevojë për instrumente madhështore; fuqia e saj buronte nga zemrat e atyre që e këndonin, nga grushtet e shtrënguara që ngriheshin në ajër, nga sytë që shihnin përtej errësirës së kohës.
Nuk kishte shtëpi shqiptare ku kjo këngë të mos ishte e njohur, nuk kishte familje ku të mos jehonte. Në netët e heshtura, kur qyteti ndiente peshën e shtypjes, “Besa-Besë” jehonte si një frymëmarrje e thellë kolektive, si një shpresë që nuk mund të ndalohej as nga prangat, as nga burgjet, as nga dhuna e pushtuesit. Ishte një melodi që e kalonte frikën, që i jepte zemër fëmijëve, grave, pleqve, burrave, studentëve, punëtorëv – të gjithë ishin një në atë betim.

Dhe kështu, në vitin 1981, kur historia po shkruhej me demonstrata dhe me zemra të vrullshme, një këngë u bë më shumë se një tingull – u bë zëri i një populli, u bë fryma e një lëvizjeje, u bë vetë besa e një kombi që nuk di të dorëzohet. Dhe përderisa ky komb këndon, historia e tij nuk do të heshtë kurrë.

Nëpër sheshet e Prishtinës e të Kosovës, në rrugët ku jehona e hapave të demonstruesve dridhte tokën, zërat kumbonin: Këngë për Azem Bejtën, që u përball me armikun, duke e bërë jetën e tij një simbol të betejës për dinjitet. Këngë për Bajram Currin, heroin që nuk njohu frikën, burrin që nuk pranoi të ulej përballë tiranisë, figurën që mbeti pishtar për breza të tërë. Këngë për Lidhjen e Prizrenit, për ata burra që në një dhomë të vogël, por me një ëndërr të madhe, e shkruan historinë jo me bojë, por me gjak. Këngë për Mic Sokolin, që tronditi të pamundurën, duke e bërë gjoksin e tij një mburojë të gjallë kundër pushtuesit. Këngë për Idriz Seferin e Kaçanikun, për atë shkëmb e gur, për atë tokë që ka parë më shumë trima se paqe, por që nuk u dorëzua kurrë. Këto këngë nuk ishin vetëm për të kujtuar të shkuarën – ato ishin një mesazh për të ardhmen.

Në ato ditë, kur një popull i tërë u ngrit për të kërkuar lirinë e tij, kënga ishte më shumë se një ritëm i bukur. Ishte një manifest, një betim, një protestë. Ajo ishte një kujtesë për ata që donin ta shuanin zërin e Kosovës, se ky popull kishte një histori që nuk mund të fshihej, një të kaluar që nuk mund të mohohej, një të drejtë që nuk mund të shtypej.

Kushdo që e këndonte atë këngë, nuk e këndonte vetëm për të mbushur heshtjen. E këndonte për të mbajtur gjallë një brez, një kujtim, një amanet. Sepse çdo popull që nuk këndon për heronjtë e tij, është një popull që rrezikon t’i harrojë ata. Dhe çdo popull që i harron ata që dhanë jetën për të, është një popull që rrezikon të humbasë vetveten.
Në ato këngë nuk kishte vetëm histori të së shkuarës – kishte një mesazh për të tashmen. Një mesazh që thoshte se sot ne këndojmë për ata, por nesër dikush do të këndojë për ne. Sepse historia nuk mbaron, sepse liria nuk fitohet një herë e përgjithmonë, sepse çdo brez ka një betejë të tijën për të fituar.

Dhe kështu, në ato ditë ku kënga mbushi sheshet, ku flamujt u ngritën lart dhe ku Kosova nuk e ndali zërin e saj, këngët patriotike u bënë më shumë se një pjesë e programit të demonstratave. Ato u bënë simboli i një epoke, jehona e një populli që refuzoi të harrohet, klithma e një toke që kërkonte të ishte e lirë.
Dhe sot, kur këto këngë këndohen ende, kur zëri i tyre ende mbush qiellin, ato nuk janë më thjesht kujtesa e një kohe të kaluar – janë dëshmia e një fitoreje. Sepse kur një popull lufton për të qenë i lirë, kur ai e mban historinë e tij gjallë në këngë, kur ai nuk harron ata që ranë për të – atëherë ai popull nuk mund të zhduket kurrë.

Përfundim

Demonstratat nuk ishin thjesht një shpërthim zemërimi. Ato ishin një luftë politike, një sfidë që kërkonte durim, një betejë që nuk duhej të humbiste rrugën për asnjë çast. Dhe kështu, në fund të çdo fjalimi, pas çdo brohoritjeje, pas çdo kënge që zgjonte krenarinë dhe kujtesën, vinte edhe një mesazh i qartë: “Mos devijoni rrugën, mos i jepni armiqve justifikimin që kërkojnë, mos e lini këtë betejë të shndërrohet në diçka që nuk ishte menduar të jetë.”
Ishte një thirrje për vetëpërmbajtje. Ishte një porosi për ata që mendonin se çdo luftë mund të bëhej menjëherë. Ishte një kujtesë se fitorja nuk arrihet vetëm me zjarr, por edhe me mençuri. Dhe kështu, në ato çaste të fundit të demonstratave, kur turma kishte brohoritur, kur zemrat ishin mbushur me një ndjenjë të re force, kur rrugët e Prishtinës kishin parë një popull që nuk do të kthehej më mbrapa, u la edhe një porosi e fundit – një fjalë e kujdesshme që ndante fitimtarët nga ata që do të bënin gabime.

Sepse liria nuk fitohet me rrugë të shpejta, por me rrugë të drejta. Sepse drejtësia nuk arrihet me zemërim të verbër, por me një qëllim të qartë. Sepse Kosova nuk kishte nevojë për një devijim, por për një përmbushje të ëndrrës që ishte bërë flamur në duart e demonstruesve: Një Republikë që nuk do të varej nga askush, një Republikë që do të ishte vetë zot i fatit të saj. Në fund të çdo thirrjeje, kur jehona e zërave nuk kishte pushuar ende dhe zemrat e demonstruesve ende rrihnin me forcën e një populli që kërkonte të drejtën e tij, erdhi edhe porosia e fundit – një vendim që nuk ishte thjesht një njoftim, por një akt sfide, një betim për mosdorëzim: “Demonstratat vazhdojnë … “ Ishte një fjalë e thjeshtë, por e rëndë si vetë toka që u dridh nga hapat e mijëra njerëzve. Nuk ishte një ndalim i përkohshëm i jetës së përditshme – ishte një refuzim i qartë për t’u kthyer në normalitetin e padrejtësisë, një thirrje për të ngrirë gjithçka, për ta bërë kohën të ndalojë derisa drejtësia të dëgjohej.

Demonstratat vazhdojnë…! Jo një ditë zemërimi, jo një çast shpërthimi spontan, por ato vazhdojnë për të mbajtur frymën e Kosovës pezull. Sepse ç ‘vlerë ka mësimi nëse e vërteta e madhe e kombit tënd është e mohuar? Ç ‘kuptim ka puna nëse duart që ndërtojnë janë ende të lidhura? Ç’sens ka jeta e zakonshme, kur vetë jeta e një populli është e privuar nga liria? Dhe kështu, shkollat mbyllën dyert. Punëtorët ndalën makinat. Gjithçka që ishte rutinë u ndërpre – sepse historia nuk mund të vazhdonte më si më parë.

Dhe pas gjithë kësaj, qëndronin demonstruesit, qëndronte populli, një forcë e organizuar që nuk lejoi që flaka e revoltës të shuhej përpara kohe. Ata e dinin se një demonstratë nuk është thjesht një moment – është një rrugë që duhet ndjekur deri në fund. Ata e dinin se liria nuk kërkon vetëm guxim, por edhe durim, nuk kërkon vetëm një shpërthim, por edhe një përballje të gjatë me ata që kërkojnë ta mbysin atë.

Dhe kështu, demonstratat vazhdojnë… u bë një testament. Një testament që thoshte: Ne nuk do të ndalemi derisa të fitojmë. Ne nuk do të kthehemi në bankat e shkollës për të mësuar historinë e të tjerëve, kur ende nuk na lejohet të shkruajmë tonën. Ne nuk do të kthehemi në fabrikat tona për të ndërtuar për të tjerët, kur ende nuk kemi ndërtuar të ardhmen tonë.

Demonstratat vazhdojnë… nuk ishte thjesht demonstratë, por akt i shpalljes së një populli që nuk do të pranonte më asnjë formë të robërisë. Dhe kur demonstratat mbarojnë diçka do të ndryshonte përgjithmonë. Kosova nuk ishte më një zë i heshtur – ishte një zë që nuk mund të ndalej më. (Fund)