Nga: Profesore Anna Di Lellio

Kujtimet personale janë një nga zhanret e preferuara letrare midis protagonistëve të historisë së re të Kosovës. Libri i profesor Bujar Dugollit vetëm pjesërisht i përket kësaj letërsie. Ashtu si rrëfimet e tjera personale të ngjarjeve kryesore politike, në këtë rast lëvizja studentore që shpërtheu në skenën politike të Kosovës në 1997, e ka cilësinë e të shkruarit nga dikush që ishte atje, por gjithashtu vërtetohet nga dokumente dhe raporte mediatike, përfshirë regjistrime vizuale të kohës. Libri kështu arrin të mbajë premtimin për të qenë një përshkrim më i menjëhershëm i realitetit, ndërsa rikonfirmon angazhimin e historisë për një reflektim mbi të kaluarën.

Meqenëse historia e Dugollit fillon në fund të vitit 1997 nën okupimin serb dhe përfundon me çlirimin e Kosovës në 1999, unë e marr atë si një kujtim të luftës. Në fakt, edhe pse diskuton kryesisht lëvizjen studentore jo të dhunshme, ky libër përbën një pjesë të rëndësishme që mungon në pjesën e madhe të rrëfimeve të luftës të botuara në Kosovë: ai detajon një proces të viktimave dhe ndryshimeve në muajt që çuan në vitet 1998-99 në luftë, duke çuar në një zbritje të shpejtë në konflikt të armatosur.

Narrativat e luftës në Kosovën e pasluftës kanë qenë të kufizuara deri vonë në disa rreshta tregues e konkurrues. Një rrëfim heroik Panshqiptar që u kthehet figurave tradicionale kombëtare, të prodhuar nga veteranë të luftës, gazetarë dhe intelektualë, ka luftuar të mbetet hegjemonike kundër dy kontestimeve të fuqishme: njëra me origjinë nga ndërtuesit ndërkombëtarë, duke u përpjekur të harrojnë të kaluarën dhe të menaxhojnë te tashmen duke projektuar një të ardhme paqësore multietnike; tjetri i propozuar nga aktorët vendës të cilët nuk u bashkuan me Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), por në vend të kësaj portretizuan presidentin e ndjerë Ibrahim Rugova si një kampion të rezistencës pasive. Kohët e fundit, studiuesit kanë filluar të përqendrohen në analizën dhe përkujtimin e dekadës së viteve 1990 jo thjesht si një kohë frenimi dhe pritjeje apo përgatitje për luftë, por si një periudhë e mobilizimit shoqëror të ndezur për lëvizjen e pavarur shqiptare. Me fushatën në të gjithë vendin për pajtimin e gjakmarrjes dhe grave që mblidhen kundër dhunës, studentët ishin protagonistët kryesorë të kësaj periudhe të aktivitetit politik intensiv, duke sinjalizuar shfaqjen e një lidershipi të ri kombëtar nga rrënjët.

Dugolli shpjegon bindshëm se si në fund të vitit 1997 studentët kishin kuptuar me të drejtë se nuk do të bëhej asnjë koncesion nga regjimi i Millosheviçit për çështjen e arsimit. Që nga viti 1991, shkollat dhe universitetet ishin zbrazur nga shqiptarët, shumica dërrmuese e popullsisë së Kosovës. Pa asnjë shkollim në gjuhën shqipe të lejuar në institucionet shtetërore, arsimi në të gjitha nivelet zhvillohej në shtëpi private. Mësuesit dhe profesorët morën paga të pakta përmes qeverisë së vetëquajtur të Kosovës që mblodhi fonde nga diaspora shqiptare në Evropën Perëndimore dhe Shtetet e Bashkuara. Studentët nuk kishin qasje në biblioteka ose libra për këtë çështje dhe u desh të mbështeteshin në fotokopjet e pak teksteve në qarkullim. Ishte një shfaqje e jashtëzakonshme e qëndrueshmërisë, por edhe një humbje e madhe e kapitalit njerëzor.

Për unionin e studentëve të udhëhequr nga Dugolli me një ekip të të rinjve me të njëjtin mendim ishte e qartë se situata nuk do të ndryshonte kurrë. “Marrëveshja shkollore” e vitit 1996 midis Millosheviçit dhe Rugovës për kthimin e shqiptarëve në shkollat e tyre, ndërmjetësuar nga grupi italian i paqes Comunità di Sant ‘Egidio, mbeti një copë letër. Po të ishte implementuar, nuk do të ishte e papranueshme, pasi nuk përfshinte plotësisht universitetin dhe vinte në varësi programin mësimor te qeverisë serbe. Kur shumë më vonë dhe tashmë në luftë, më 18 maj 1998, u pranua Fakulteti i Inxhinierisë, por studentët serbë e bënë të papërdorshme, duke thyer dyert, dritaret dhe instalimet, si dhe plaçkitjen e mobiljeve, para se të largoheshin.

Vendimi për të organizuar një grevë të kundërt dhe për të marrë përsëri universitetin nuk ishte e lehtë për unionin e studentëve. Ata kishin përjetuar dhunën e policisë dhe ushtrisë serbe për vite me radhë, që nga vendosja e ligjit ushtarak në mars 1989, i cili shtypte çdo formë të tubimeve publike, e lëre më protestat e organizuara. Deri në vitin 1997, situata e sigurisë ishte përkeqësuar ndjeshëm, pas shfaqjes së kryengritjes së armatosur të UÇK-së në rajonet qendrore dhe perëndimore. Kosova ishte duke u zvarritur me forcat serbe, përfshirë grupet kriminale deri vonë të angazhuar nga shteti në shkatërrimin e Bosnjës dhe tani te dërguara në Kosovë. Dugolli dhe kolegët e tij studentë e dinin se çdo përpjekje për t’u futur me forcë në universitet, apo edhe për t’u mbledhur në rrugë për një protestë masive, do të ndeshte një përgjigje të dhunshme nga shteti. Megjithatë, ata ishin të gatshëm të përballen me të gjitha ato, duke mos kundërshtuar asnjë rezistencë tjetër ndaj forcës së egër të policisë përveç pranisë së tyre të paarmatosur.

Historia që Dugolli tregon se si studentët përgatitën protestën e tyre është jashtëzakonisht e pasur me detaje. Ai tregon qartë inteligjencën politike të udhëheqjes studentore në aftësinë e tyre për të gjetur një objektiv të qartë mobilizues; të ndërtimit të aleancave me rektorin e universitetit, grupet politike dhe shoqërore, si dhe intelektualë individualë publik; dhe së fundmi për të gjetur legjitimitetin midis aktorëve të shquar ndërkombëtarë në atë kohë tashmë shumë te shqetësuar me stabilitetin e asaj që mbeti në ish-Jugosllavi pas luftërave në Kroaci dhe Bosnjë.

Ky libër nuk tregon vetëm historinë e një lëvizjeje studentore, por të formimit të një lidershipi të ri kombëtar. Studentët zgjodhën një kërkesë konkrete – kthimin në shkollë – e cila ishte lehtësisht e kuptueshme dhe e ndarë në të gjithë shoqërinë përtej ndarjeve politike, por ata gjithashtu menjëherë e lidhën atë me temën më të gjerë të unitetit kombëtar dhe pavarësisë. Ata krijuan lëvizjen e tyre si një agjent kryesor kombëtar që nga fillimi, duke sfiduar hapur vlerat tradicionale shqiptare të mbajtura thellë, siç ishte autoriteti i pleqve. Ata nuk u kërkuan udhëheqësve të vjetër leje për të mobilizuar, ata u thanë udhëheqësve të moshuar se do të mobilizoheshin. Dakord, ata bënë disa përpjekje për të takuar Ibrahim Rugovën, portreti i Presidentit të Republikës së vetëquajtur të Kosovës, duke gjetur një mur rezistence. Pasi e takuan më në fund, u përpoqën të merrnin bekimin e tij, i cili ishte një objektiv i rëndësishëm taktik për të ruajtur unitetin kombëtar. Vetëm kur ata u ballafaquan me refuzimin e tij absolut për të ndërmarr çdo veprim që mund të prishte status quo-në, ata thyen radhët me të. Rugova jetoi në frikë absolute të provokimit të një spastrimi etnik të stilit boshnjak në Kosovë dhe ai natyrisht ishte absolutisht në shënjestër. Por kjo frikë paralizoi fushatën e tij të mosbindjes civile dhe mungesa e veprimit nuk ishte pengesë për planet e luftës së Millosheviçit.

Ishte serioziteti i studentëve për qëllimin, guximi i tyre përballë shtypjes së dhunshme që ata hasen dhe zgjedhja e tyre e palëkundur e jo-dhunës, që fitoi respektin e të dërguarve amerikanë dhe evropianë. Udhëheqësit e studentëve madje u ftuan në Uashington DC për bisedime. Dikush mendon se çfarë do të kishte ndodhur sikur aktorët e huaj të mbështesnin studentët shqiptarë po aq sa ata e mbështeten lëvizjen rinore qytetare serbe të OTPOR, e cila pikërisht në të njëjtën kohë po zhvillonte protesta kundër Milosheviqit. Shtetet e Bashkuara derdhën miliona dollarë në Serbi për të lehtësuar dëbimin paqësor të Milosheviqit, por të dërguarit amerikanë dhe të tjerë perëndimorë vetëm biseduan dhe pinë kafe me udhëheqësit studentë në Kosovë, duke sugjeruar në mënyrë diskrete që ata te bënin kompromis me njeriun që po përpiqeshin të rrëzonin në Beograd.

Në mars të vitit 1998, pas vrasjes masive në Drenicë, të gjitha alternativat jo të dhunshme të luftës dukej se ishin shteruar si nga mosgatishmëria e Ibrahim Rugoves për t’u përfshirë në një strategji politike më konstruktive, ashtu edhe nga qëndrimi “prisni dhe shihni” të Fuqive Perëndimore. Sindikata e studentëve, anëtarët e së cilës u arrestuan dhe u rrahën brutalisht nga policia, u bë një zyrë rekrutimi për UÇK-në: 323 studentë të universitetit që u bashkuan me gueriljen u vranë në luftë, 9 prej tyre gra.

Pavarësia u fitua në fund, por numri i një lufte të zhvilluar kryesisht kundër civilëve shqiptarë ishte shumë i lartë dhe pasojat ende mbeten. Ishte një dritare e vogël mundësish në 1997, pasi studentët ndërmorën veprime për të drejtën e tyre për një arsimim, në të cilin një lëvizje e gjerë kombëtare jo e dhunshme kundër Milosheviqit dhe për pavarësinë e Kosovës mund të ishte mobilizuar dhe mund të sfidonte shtypjen e shtetit me mbështetjen e aktorëve të fuqishëm ndërkombëtarë.  Dugolli na tregon historinë e pasur të atij momenti dhe të të rinjve dhe të rejave që ishin pjesë e asaj.

New York, 2020, (koha.net).