Carmen Boullosa: Në Amerikën Latine ekzistojnë dy tradita letrare që lexuesi mesatar tenton t’i konsiderojë si përballë njëra-tjetrës, të kundërta ose, thënë ndryshe, antagoniste: ajo fantastike, në krye me Adolfo Bioy Casaresin dhe mjeshtrin Cortázar, dhe ajo realiste me Vargas Llosan, Teresa de la Parran. Tradita e shenjtë na dëfton se pjesa jugore e Amerikës Latine është shtëpia e fantastikes, ndërsa pjesa veriore është qendra e realizmit. Sipas mendimit tim, ju rrokni gjëra nga të dyja: romanet dhe tregimet tuaja janë krijime fantastike dhe një reflektim i mprehtë, kritik i realitetit të sotëm. Dhe nëse vazhdojmë këtë logjikë, do të shtoja se kjo ndodh për shkak se ju keni jetuar në dy skajet gjeografike të Amerikës Latine, Kilit dhe Meksikës. Pra, u rritët në të dyja skajet. Jeni kundër kësaj ideje, apo ju tërheq? Të them të drejtën,e shoh disi shndritëse por, gjithashtu, më lë të pakë­naqur: shkrimtarët më të mirë, më të mëdhenjtë (përfshirë Bioy Casaresin dhe antitezën e tij, Vargas Llosan) gjithmonë marrin nga këto dy tradita. Megjithatë, nga këndvështrimi i veriut anglishtfolës ekziston një tendencë për ta mbërthyer letërsinë amerikano-latine brenda një tradite të vetme.

 Roberto Bolaño: Mendova se realistët vinin nga jugu (me këtë dua të them vendet në Konin Jugor), dhe shkrimtarët e fantastikes vinin nga pjesët e mesme dhe veriore të Amerikës Latine – nëse u kushtoni vëmendje këtyre ndarjeve, të cilat kurrë nuk duhet, në çdo rrethanë, të merren seriozisht. Letërsia e Amerikës Latine e shekullit 20 ka ndjekur impulset e imitimit dhe refuzimit dhe mund të vazhdojë ta bëjë këtë edhe për pak kohë në shekullin 21. Si rregull i përgjithshëm, qeniet njerëzore ose imitojnë ose refuzojnë monumentet e mëdha, kurrë thesaret e vogla, gati të padukshme. Kemi shumë pak shkrimtarë që kanë kultivuar fantastiken në kuptimin e ngushtë – mbase asnjë, sepse midis arsyeve të tjera, moszhvi­llimi ekonomik nuk lejon që të lulëzojnë nënzhanret. Vazhdi­mi i zhvillimit lejon vetëm vepra të mëdha të letërsisë. Veprat më të vogla, në këtë peizazh monoton ose apokaliptik, janë një luks i paarritshëm. Sigurisht, kjo nuk tregon që letërsia jonë është plot me vepra të mrekullueshme, përkun­drazi. Në fillim shkrimtari aspiron t’i përmbushë këto pritshmëri, por më pas realiteti, i njëjti realitet që ia ka nxitur këto aspirata, punon për ta penguar prodhimin përfundimtar. Unë mendoj se ka vetëm dy vende me një traditë autentike letrare që disa herë kanë arritur t’i shpëtojnë këtij fati: Argjentina dhe Meksika. Sa i përket stilit tim, nuk di çfarë të them. Supozoj se është realist. Unë do të doja të isha një shkrimtar i fantastikes si Philip K. Dick, edhe pse me kalimin e kohës dhe plakjes, Dick më duket gjithnjë e më realist. Thellë-thellë, mendoj se do të pajtohesh me mua – pyetja nuk qëndron në dallimin mes realizmit dhe fantastikes, por në gjuhë dhe struktura, në mënyrat e të parit. Nuk e kisha idenë që ju pëlqente aq shumë Tereza de la Parra. Kur isha në Venezuelë njerëzit flisnin shumë për të. Unë kurrë nuk kam lexuar gjë prej saj.

 Carmen Boullosa: Teresa de la Parra është një nga gratë shkrimtare, ose shkrimtaret më të mëdha dhe, kur ta lexoni, do të pajtoheni. Përgjigjja juaj mbështet plotësisht idenë se rryma që kalon nëpër botën letrare të Amerikës Latine është mjaft e rastësishme. Nuk do të thosha se është e dobët, sepse papritmas jep shkëndija që ndezin nga një skaj i kontinentit në tjetrin, por vetëm herë pas here. Ama pajtohemi plotësisht për atë që unë e konsideroj si rregull. Natyrisht të gjitha ndarjet janë arbitrare. Kur mendova për jugun (Konin Jugor dhe Argjentinën), mendova për Cortázarin, historitë delirante të Silvina Ocampos, Bioy Casaresit dhe Borgesit (kur flasim për autorë si këta, renditja nuk ka rëndësi: nuk ka “numri një”.Të gjithë ata janë autorë po aq të rëndësishëm), mendova për romanin e shkurtër e të paqartë të María Luisa Bombal, Shtëpia e mjegullës (fama e së cilës ishte, ndoshta, më shumë rezultat i skandalit – ajo vrau ishtë dashurin e saj). Unë do të vija Vargas Llosan dhe të madhen De la Parra në kampin verior. Por atëherë gjërat bëhen të komplikuara, sepse teksa lëvizim edhe më në veri gjejmë Juan Rulfo dhe Elena Garro me Un hogar sólido[1] dhe Los recuerdos del porvenir[2]. Të gjitha ndarjet janë arbitrare: nuk ka realizëm pa fantazi dhe anasjelltas.

Në tregimet dhe romanet, ndoshta edhe në poezitë tuaja, lexuesi mund të gjejë “zgjidhje përfundimesh” (si homazhe të kryera), të cilat janë blloqe të rëndësishme për ndërtimin e strukturës suaj narrative. Nuk po them që romanet tuaja janë të shkruara me kode, por çelësi i kimisë suaj narrative mund të qëndrojë në mënyrën e përzierjes së urrejtjes dhe dashurisë në ngjarjet që ju rrëfeni. Si bën punën Roberto Bolaño, mjeshtri kimist?

 Roberto Bolaño: Nuk besoj se ka më shumë “zgjidhje përfundimesh” në krijimet e mia sesa në krijime të ndonjë autori tjetër. Këmbëngul në rrezikun se kjo tingëllon si pedante (gjë së cilës unë i përkas, në çdofarë rasti), që kur shkruaj e vetmja gjë që më intereson është vetë shkrimi; domethënë forma, ritmi, komploti. Qesh me disa qëndrime, me disa njerëz, me agjenda të caktuara dhe çështje me rëndësi, thjesht sepse kur përballesh me marrëzira të tilla, me ego tilla të fryra, nuk ke tjetër zgjidhje përveçse të qeshësh. E gjithë letërsia, në një kuptim të caktuar, është politike. Dua të them, fillimisht, është njëfarë reflektimi mbi politikën dhe, së dyti, është një program politik. I pari aludon në realitet, në makthin ose ëndrrën dashamirëse që ne e quajmë realitet, e cila përfundon, në të dy rastet, me vdekjen dhe shfarosjen jo vetëm të letërsisë, por edhe të kohës. E dyta iu referohet copëzave të vogla që mbijetojnë, që vazhdojnë të arsyetojnë. Megjithëse e dimë, natyrisht që në nivelin njerëzor të gjërave, këmbëngulja është iluzion dhe arsyeja është vetëm dërrasë e dobët që na mban nga zhytja në humnerë. Por mos ia vini veshin kësaj që sapo thashë. Supozoj se dikush shkruan nga ndjeshmëria, kjo është e gjitha. Dhe pse shkruan? Më mirë të mos më thuash, jam i sigurt që përgjigjja juaj do të jetë më e rrjedhshme dhe bindëse se e imja.

 Carmen Boullosa: Në rregull, s’do ta tregoj sepse përgjigjja ime do të ishte më bindëse, por më duhet të them që nëse ka ndonjë arsye pse s’shkruaj, është nga ndjeshmëria. Për mua, të shkruash do të thotë të zhytesh në një zonë lufte, të çash barkun, të luftosh me eshtrat e kufomave, pastaj të përpiqesh të mbash të paprekur zonën e luftimeve, ende i gjallë. Dhe ajo që ju e quani “zgjidhje përfundimesh” më duket shumë më e ashpër në punën tuaj sesa në punën e shumë shkrimtarëve të tjerë të Amerikës Latine.

Në sytë e këtij lexuesi humori juaj është shumë më tepër sesa një gjest; është shumë më gërryes, është një lloj prishjeje. Në librat tuaj aspektet e brendshme të romanit vazhdojnë në mënyrën klasike: një fabul, një trillim tërheq lexuesin dhe në të njëjtën kohë e bën atë një bashkëpunëtor për ndarjen e ngjarjeve, në sfondin që ju, romancieri, po rrëfeni me besnikëri ekstreme. Por për momentin le ta lëmë këtë. Askush që ju ka lexuar nuk mund të dyshojë mbi besnikërinë tuaj në të shkruar. Kjo është gjëja e parë që tërheq lexuesin. Kushdo që dëshiron të gjejë diçka tjetër përveç shkrimit në një libër, për shembull, një ndjenjë përkatësie, ose të qenit anëtar i një grupi apo shoqërie të caktuar, nuk do të gjejë asnjë kënaqësi në romanet ose tregimet tuaja. Dhe kur ju lexoj, nuk kërkoj historinë, ritregimin e një periudhe pak a shumë të kohëve të fundit në ndonjë qoshe të botës. Pak shkrimtarë e angazhojnë lexuesin ashtu siç bëni ju, me skena konkrete që mund të jenë inerte, pasazhe statike në duart e autorëve “realistë”. Nëse i përkisni një tradite, si mund ta quanim? Ku janë rrënjët e pemës suaj gjenealogjike dhe në cilin kah zgjaten degët e saj?

 Roberto Bolaño: E vërteta është se unë nuk besoj aq shumë te të shkruarit. Duke nisur që nga vetja. Të jesh shkrimtar është e këndshme. Jo, e këndshme,s’është fjala e duhur. (Të shkruarit).[3] Është një aktivitet që ka çastet e veta zbavitëse, por unë di për gjëra të tjera që janë edhe më zbavitëse, zbavitëse në të njëjtën mënyrë siç është për mua letërsia. Të jesh hajdut banke, për shembull. Ose regjisor filmash. Ose të jesh zhigolo. Ose të jesh përsëri fëmijë dhe të luash në një ekip futbolli. Për fat të keq, fëmija rritet, grabitësi i bankës vritet, drejtori mbaron paratë, zhigoloja sëmuret dhe atëherë nuk ka zgjidhje tjetër përveçse të shkruash. Për mua fjala shkrim (writing) është krejt e kundërta e fjalës pritje (waiting). Në vend të pritjes, ka shkrim. Në rregull, ka gjasë ta kem gabim, mundet që shkrimi të jetë një formë tjetër pritjeje e vonimit të gjërave. Do të doja të mendoja ndryshe. Por, siç e thashë, ndoshta e kam gabim. Sa i përket idesë sime për një normë, nuk e di, si të gjithë, jam në siklet ta them, është kaq e dukshme: Francisco de Aldana, Jorge Manrique, Cervantes, kronikanët e Indive, Sor Juana Inés de la Cruz, Fray Servando Teresa de Mier, Pedro Henríquez Ureña, Rubén Darío, Alfonso Reyes, Borges, për të përmendur vetëm disa dhe pa kaluar përtej gjuhës spanjolle. Sigurisht, do të doja tapretendoja një të kaluar letrare, një traditë, një krejt të shkurtër, të përbërë nga vetëm dy ose tre shkrimtarë (dhe ndoshta një libër i vetëm), një traditë verbuese e prirë për amnezi por, nga njëra anë, jam shumë modest për punën time dhe, nga ana tjetër, kam lexuar shumë (dhe shumë libra më kanë bërë të lumtur) për t’u mjaftuar me një nocion kaq qesharak.

 Carmen Boullosa: A nuk tingëllon arbitrare të përmendni si paraardhësit tuaj letrarëautorë që shkruan vetëm në spanjisht? A e përfshini veten në traditën hispanike, në një rrymë të veçantë nga gjuhët e tjera? Nëse një pjesë e madhe e letërsisë amerikano-latine (veçanërisht proza) është e përfshirë në një dialog me traditat e tjera, unë do të thosha se kjo është dyfish e vërtetë në rastin tuaj.

 Roberto Bolaño: Përmenda autorë që shkruanin në spanjisht për ta kufizuar normën. Është e panevojshme të thuhet, nuk jam nga ata përbindësha nacionalistë që lexojnë vetëm ato që dalin nga vendi i tij i lindjes. Jam i interesuar për letërsinë franceze, për Pascalin, i cili mund ta parashikonte vdekjen e tij dhe për luftën e tij kundër melankolisë, e cila për mua duket më e admirueshme se kurrë më parë. Ose për naivitetin utopik të Fourierit. Dhe gjithë prozën, tipike anonime, të shkrimtarëve elegantë (disa manieristë dhe disa të tjerë anatomistë) që çojnë disi në shpellat e pafundme të Markezit de Sade. Gjithashtu, jam i interesuar për letërsinë amerikane të viteve 1880, veçanërisht Twainin dhe Melvillein,dhe për poezinë e Emily Dickinsonit dhe të Whitmanit. Si adoleshent kalova një fazë kur lexova vetëm Poen. Në thelb, kam interes për letërsinë perëndimore dhe jam mjaft i njohur me të gjitha.

 Carmen Boullosa: Ju lexoni Poen? Mendoj se ekzistonte një virus Poe shumë ngjitës në brezin tonë. Ai ishte idhulli ynë dhe unë fare lehtë mund t’ju shoh si një adoleshent i infek­tuar. Por po ju imagjinoj si një poet dhe dua t’u kthehem rrëfi­meve tuaja. A e zgjidhni komplotin, apo komploti ju ndjek? Si e zgjidhni ju, ose si ju zgjedh komploti? Dhe nëse nuk është asnjëra, atëherë çfarë ndodh? Këshilltari i Pinochetit për marksizmin, kritikja letrare shumë e respektuar kiliane që e pagëzoni Sebastián Urrutia Lacroix, një prift dhe anëtar i Opus Dei[4], ose shërues që praktikon mesmerizmin[5], ose poetët adoleshentë të njohur si Dedektivët e Egër, të gjithë këta personazhe tuajat kanë një ngjashmëri historike. Pse ndodh kjo?

 Roberto Bolaño: Po, komplotet janë një çështje e çuditshme. Besoj, edhe pse mund të ketë shumë përjashtime, që në një çast të caktuar një histori të zgjedhë dhe nuk do me të lënë në paqe. Për fat të mirë, kjo nuk është aq e rëndësishme.Forma, struktura, gjithmonë na përkasin neve dhe pa formë ose struk­turë nuk ka asnjë libër ose, të paktën, në shumicën e rasteve kështu ndodh. Le të themi që historia dhe komploti lindin rastësisht, se ato i përkasin sferës së fatit, domethënë kaosit, çrregullit ose një fushe që është në trazira të vazhdueshme (disa e quajnë apokaliptike). Nga ana tjetër, forma është një zgjedhje e bërë përmes inteligjencës, dinakërisë dhe heshtjes, të gjitha armët e përdorura nga Uliksi në betejën e tij kundër vdekjes. Forma kërkon një artificë; historia kërkon një greminë. Ose të përdorë një frazeologji nga fshati kilian (një të keqe, siç do ta shihni): Nuk është se nuk më pëlqejnë greminat, por preferoj t’i shoh nga një urë.

 Carmen Boullosa: Gratë shkrimtare bezdisen vazhdimisht nga kjo pyetje, por nuk mund të mos e shkaktoj edhe te ju, nëse do të jeni pyetur shumë herë. E konsideroj si një ritual të pashmangshëm, megjithëse të pakëndshëm: Sa material autobiografik ka në punët tuaja? Deri në çfarë mase janë autoportretet?

 Roberto Bolaño: Autoportret? Jo shumë. Një autoportret kërkon një lloj të caktuar egoje, një gatishmëri për ta parë veten pa pushim, një interes të dukshëm për atë që je ose ke qenë. Letërsia është plot me autobiografi, disa shumë të mira, por autoportretet kanë tendencë të jenë shumë të këqija, duke përfshirë autoportretet në poezi, të cilat në fillim dukej se ishin një zhanër më i përshtatshëm për autoportretin sesa proza. A është puna ime autobiografike? Në njëfarë kuptimi, si mund të mos ishte? Çdofarë vepre, përfshirë epikën, është në njëfarë mënyre autobiografike. Në Iliadë ne konsiderojmë fatin e dy aleancave, të një qyteti, të dy ushtrive, por ne gjithashtu e konsiderojmë fatin e Akilit, të Priamit dhe të Hektorit, dhe të gjithë këta personazhe, këta zëra individualë, pasqyrojnë zërin, vetminë e autorit.

 Carmen Boullosa: Kur ishim poetë të rinj, adoleshentë dhe ndanim të njëjtin qytet (qyteti i Meksikës në vitet ’70), ju ishit udhëheqës i grupit të poetëve Infrarealistët, të cilin e keni mitizuar në romanin tuaj, Detektivët e egër. Na tregoni pak se çfarë domethënie kishte poezia për infrarealistët, për qytetin e Meksikës së infrarealistëve.

Roberto Bolaño: Infrarealizmi ishte një lloj dadaizmi alla meksikançe. Në një çast kishte shumë njerëz, jo vetëm poetë, por edhe piktorë dhe sidomos llokumet dhe varëset, të cilët e konsideronin veten infrarealistë. Në të vërtetë ishim vetëm dy pjesëtarë, Mario Santiago dhe unë. Ne të dy shkuam në Evropë më 1977. Një natë, në Rosellón të Francës, në stacionin e trenit Port Vendres (i cili është shumë afër Perpignanit), pasi kaluam disa aventura katastrofike, vendosëm që lëvizjes, siç qe, i kishte ardhur tashmë fundi.

 Carmen Boullosa: Ndoshta mbaroi për ju, por mbeti gjallë në kujtimet tona. Të dy ishit tmerret e botës letrare. Atëherë unë isha pjesë e një turme solemne, serioze, bota ime ishte aq e shkëputur dhe pa formë, saqë më duhej diçka e sigurt për ta mbajtur. Më pëlqente natyra ceremoniale e leximeve dhe pritjeve poetike, ato ngjarje absurde dingas me rituale, të cilat pak a shumë i mbaja, dhe ti ishe përçarës i këtyre tubimeve. Para leximit tim të parë me poezi në librarinë “Gandhi”, më 1974, unë iu luta Zotit, jo se vërtet besoja në Zot, por kisha nevojë për dikë që të thirrja dhe iu luta: Të lutem, mos i lejo infrarealistët të vijnë. Isha e tmerruar të lexoja në publik, por ankthi që lindi nga ndrojtja ime nuk ishte asgjë në krahasim me panikun që ndieja rreth mendimit se do të tallesha: në gjysmën e leximit, infrasit mund të shpërthenin dhe të më quanin idiote. Ju ishit atje për ta bindur botën letrare që nuk duhet ta merrnin veten aq seriozisht për punët që nuk ishin legjitimisht serioze – dhe se me poezi (për ta kundërshtuar thënien tuaj kiliane) pika e saktë ishte të hidhesh nga gremina. Por më lejoni të kthehem te Bolaño dhe puna e tij. Ju jeni mjeshtër në rrëfime. Unë nuk mund ta imagjinoj askënd tek i quan romanet tuaja “lirike” por, megjithatë, ju jeni gjithashtu një poet, një poet aktiv. Si i pajtoni këta të dy?

Roberto Bolaño: Nicanor Parra thotë se romanet më të mira janë shkruar në metrikë, ndërsa Harold Bloom thotë se poezia më e mirë e shekullit 20 është shkruar në prozë. Pajtohem me të dy. Por, nga ana tjetër, e kam të vështirë ta konsideroj veten një poet aktiv. Kuptimi im për një poet aktiv është ai që shkruan poezi. Unë ju dërgova ato më të fundit dhe kam frikë se janë të tmerrshme, megjithëse natyrisht, nga mirësia dhe konsiderata, ju nuk do ta thoni të vërtetën. S’e di. Ka diçka në lidhje me poezinë. Sido që të jetë rasti, e rëndësishme është të vazhdohet të lexohet. Kjo është më e rëndësishme se të shkruash. Nuk mendon kështu? E vërteta është se leximi është gjithmonë më i rëndësishëm sesa shkrimi.

Shënime për të intervistuarin dhe intervistuesen

Roberto Bolaño (prill 1953-15 korrik 2003) ishte romancier kilian, tregimtar, poet dhe eseist. Më 1999 fitoi Çmimin “Rómulo Gallegos” për romanin Detektivët e egër(përkthyer në shqip nga Bajram Karabolli) dhe më 2008, pas vdekjes, iu dha Çmimi Kombëtar i Kritikëve të Librit për romanin 2666 (përkthyer në shqip nga Bashkim Shehu). New York Times e përshkroi atë si zëri letrar më domethënës i Amerikës Latine të brezit të tij.

Carmen Boullosa është autore e romaneve dhe novelave, e poezive, e shfaqjeve dhe disa përshtatjeve teatrore, tregimeve të shkurtra dhe eseve kritike. Librat e saj janë përkthyer në frëngjisht, gjermanisht, holandisht dhe italisht. Ajo ka marrë çmimin letrar meksikan “Xavier Villaurrrutia” (1989), një bursë Guggenheim (1992) dhe një grant DAAD (1995). Ajo është anëtare e Qendrës për Studiuesit dhe Shkrimtarët e Bibliotekës Publike të Nju-Jorkut.

Kjo intervistë është publikuar në antologjinë ‘Bomb Magazine’, kurse është përkthyer dhe botuar në revistën “Akademia”.

[1]“Një shtëpi e fortë”: Roman i shkrimtares dhe gazetares meksikane Elena Garro (gruaja e Oktavio Pazit)

[2]“Kujtimet e së ardhmes”: Roman i Elena Garros

[3] Shtesë e përktheysit

[4] Organizatë katolike e laikëve dhe priftërinjve e themeluar në Spanjë në 1928 me synimin për të rivendosur idealet e krishtera në shoqëri.

[5] Magnetizmi i kafshëve, i njohur gjithashtu si hipnotizim, ishte emri i dhënë nga mjeku gjerman Franz Mesmer në shekullin e 18-të asaj që ai besonte të ishte një forcë e padukshme natyrore e zotëruar nga të gjitha gjallesat, duke përfshirë njerëzit, kafshët dhe perimet.