Intervistë me profesorin, publicistin, dramaturgun Haqif Mulliqi

Haqif Mulliqi është profesor i rregullt në Universitetin e Prishtinës. Është autori më i botuar shqiptar në historinë e dramës sonë. Gjithashtu, një prej autorëve më të inskenuar te ne. Është i përkthyer në disa gjuhë të huaja, ndërsa këtyre ditëve i doli nga shtypi vepra e tij studimore “Teatri, drama dhe identiteti kulturor në Kosovë” që, pa dyshim, është prej studimeve më relevante në këtë fushë te ne. Në këtë intervistë me profesor Mulliqin kemi biseduar për punën e tij shumëvjeçare në teatër, për studimet e tij teorike mbi dramën dhe teatrin, për teatrin politik në Kosovë ,për dramat që e kanë për temë luftën, për lidhjen e mitologjisë me dramën, për debatet që duhet të ngrehë një vepër e mirë dramatike në shoqëri, për nivelin e dramës shqipe, për ata se përse nuk shkon më në Teatrin Kombëtar për të parë shfaqje dhe për tema të tjera

Bisedoi: Musa Kurhasku

 “Epoka e re”: Është një dramë e njërit prej autorëve më të njohur bashkëkohor amerikan, David Mamed, “Një jetë në teatër”. Ajo pjesë interesante (është inskenuar në disa variante edhe në teatrot tona) flet për rëniet dhe ngritjet që kanë artistët e teatrit, por edhe për dashurinë që kanë për profesionin e moçëm ku arritjet janë të vështira, por edhe kënaqësitë të pakrahasueshme. Në fakt, edhe ju, të thuash, katër dekada keni në dhe me teatrin. Dhe, përkundër sfidave me të cilat jeni përballuar, vazhdoni t’i përkushtoheni dhe ta doni, siç e keni thënë edhe vetë, gjithmonë dhe pandryshueshëm.

Mulliqi: Jetojmë në botën reale, pra në botën që ekziston dhe jemi të detyruar të gjejmë me mijëra dhe mijëra mënyra që të përballemi me të. Është teatri ai i cili, besoj, na bënë më të aftë për shumë ballafaqime. Kjo besoj është një prej arsyeve kryesore se përse ka lindur teatri, fillimisht si nevojë e polisit antik i cili që në atë kohë i kishte institucionet e profilizuara ligjvënëse, gjyqësore, drejtuese, edukative dhe fetare. Dhe, që në fillim, teatri i përmbante kërkesat për një shoqëri joklasore si dhe të barazisë gjinore, për faktin se shoqëria antike, që i zbuloi dialektikën dhe demokracinë e cila bazohej në mosbarazinë klasore dhe gjinore. Teatri në demokracinë antike ka qenë i vetmi vend në të cilin në mënyrë të barabartë janë mbledhur të gjithë, edhe robërit, edhe qytetarët e lirë, edhe shërbëtorët, edhe esnafët, edhe gratë, edhe burrat. Ky “ansambël unik” i publikut e ka përfaqësuar jo shoqërinë siç ka qenë, por çfarë dhe si mund të jetë. Përbërja e publikut në mënyrë eksperimentale i ka tejkaluar format e dhunës eksperimentale ku, në realitet, zinte fill ajo shoqëri. Kjo në mënyrë të drejtpërdrejtë ka ndikuar në përmbajtjet dhe format e ngjarjeve skenike dhe te dramaturgjia si letërsi, e cila edhe sot e kësaj dite është aktive dhe e freskët.

Çfarë ndikimi do të mund të kishte teatri sot e këtu, do të përpiqem ta sqaroj me një lloj eksperimenti të menduar. Kjo ndërlidhet me dramën time të parë, të shkruar para gati 38 vjetësh, “Katër epoletat”. Ajo për të cilën do të flisja unë në të kur isha një dramaturg fare i njomë dhe, të thuash, pa kurrëfar përvoje, ishte diçka që, në një mënyrë apo tjetrën, tashmë kishte ndodhur, apo edhe që do të mund të ndodhte. Këtë vepër me shumë sukses e kanë vënë në skenë Orhan Kërkezi, Holger Zibler, Milto Kutali, Arta Mulliqi etj. Në fakt, ky tekst është inskenuar në disa vende të ndryshme dhe në disa gjuhë. Edhe pse flet për luftën dhe pasojat e saj, në esencat më të imta të saj ajo është një dramë kundër luftës dhe të tillë e kanë parë të gjithë regjisorët që e kanë inskenuar. Por, me këtë rast nuk do të futesha në analizë të tekstit tim, mbase edhe për të qenë korrekt me lexuesit. Do të doja të ndaloja te shfaqjet të cilat më kanë lënë shije të mirë, ngaqë në vizionin e tyre secili prej regjisorëve të përmendur, pavarësisht prej leximit të përgjithshëm që i kanë bërë veprës, megjithatë qartësisht e identifikojnë një momentum në shfaqje (i cili domosdo nuk duhet të jetë i njëjti) në të cilin teorinë e relativitetit të zbritur në besueshmërinë e kohës ciklike e ndërtojnë mbi të gjithëkohshmen religjioze në mënyrë të qartë e kthejnë te miti i gjithmonshëm tek e njëjta gjendje. Është, mbase, ai çasti kur një prej tre personazheve të mia në këtë dramë, Gjenerali Betador, në një çast shprehet, një ditë, se gjithçka do të rikthehet përsëri nga zanafilla, pra nga fillimi, madje edhe e tëra kjo që janë duke e përjetuar personazhet e mia, porse ne nuk do ta dimë se të njëjtën jemi duke e shikuar në përsëritje, e që do të thotë se edhe politikanët me të cilët kemi të bëjmë dhe që do të kemi të bëjmë, përsëri e përsëri të dërdëllisin budallallëqe të njëjta të cilave ne do t’u besojmë duke besuar verbërisht se jemi duke i dëgjuar nga e para. Kjo është arsyeja pse kam qenë i mahnitur kur para më se 30 vjetëve e kam lexuar ‘Erazmin e Roterdamit’ dhe manifestin e tij monumental mbi ‘Lavdërimin e marrëzisë’, vepër të cilën e kam dramatizuar si monodramë dhe vënë në skenë me Hadi Shehun me titull “Komedia apo marrëzia njerëzore”.

Dramën time “Katër epoletat” e kam shkruar si refleksion të ngjarjeve të vitit 1981 në Kosovë dhe demonstratave masive të studentëve në vend. Besoj se në një të ardhme të afërme ta ngjis në skenë edhe unë por, e mira së mirës është, kjo dramë vazhdon të inskenohet dhe t’i flasë publikut të kohës së vet qartë, si gjithmonë. A thua nuk është kjo ajo ndjenja që na bënë t’i përkushtohemi teatrit si dashnorë të marrë të tij. Ndërsa, për sa i përket vet pyetjes suaj, më duhet ta them se te familja ime dhe te teatri i kam gjetur, të thuash, të gjitha përmbajtjet që janë të mjaftueshme për një jetë të plotë dhe të lumtur.

“Epoka e re”: Në rrethanat dinamike në të cilat po jetojmë, me shumë mediokritet dhe shumë politikë, a ka kuptim të merremi me teatër?

Mulliqi: Teatri i angazhuar, siç e ka paramenduar Piskatori e më pas edhe Brehti dhe Sartri, në fakt, është një lloj i laboratorit për hulumtimin e shprehjeve të reja sociale dhe ideore ku, shpesh, janë tejkaluar edhe kufijtë e krijuesve të teatrit dhe të ‘publikut, nga njëra anë, si dhe ndërmjet interpretuesve dhe personazheve’. Janë këto shfaqje mbi jetën që, rëndom, dalin të jenë një teatër i angazhuar politik. Ndërsa, duhet theksuar se, sot, te ne, teatri politik është shndërruar në një teatër të varfër; në një teatër pa ndikim në rrjedhat shoqërore dhe, gjithsesi i lirë sa për të qenë. Kur është në pyetje teatri ynë, gjithmonë më kujtohet një thënie e regjisorit Piter Shuman i cili për teatrin e tij e përdorë një mendim interesant kur thotë se “arti ynë teatror sot është një art i lirë dhe pak politik. Shfaqja “Universiteti Majd”, të cilën e ka vendosur në skenë Shumani, sikurse edhe shumë shfaqje të tjera teatrore që i shohim edhe në skenat teatrore të Kosovës, të Shqipërisë, janë më shumë disa lloj rapsodish që e kanë të mishëruar rregullën e moçme mbi minimumin e shprehjeve, por të efekteve të jashtme “maksimale”. Kështu, shumica e dramave dhe e shfaqjeve te ne, në fakt, janë të konceptuara sa për të arritur ndonjë efekt ditor përmes një narracioni që përpiqet ta ilustrojë ndonjë histori ditore, afatshkurtër, dhe jo provokuese sesa për të pretenduar që të ushtrojë ndikim në shoqëri dhe tek elitat, gjë që për shumë shekuj ishte mision i dramës dhe teatrit.

Mendoj se kjo është arsyeja se përse, sot, të thuash, është shuar debati për teatrin dhe për ndikimin e tij në rrjedhat politike në shoqëri, ndërsa politikanët as që shkojnë më në teatër duke e “bojkotuar” atë heshtur, ngaqë nuk kanë pse t’i frikësohen dot asaj që thuhet dhe që është e inskenuar aty.

“Epoka e re”: Pse, sipas jush, ndodhi kjo katandi?

Mulliqi: Mendoj se arsyet për këtë janë të shumta. Një prej tyre është ajo se debati mbi artin dramatik dhe atë teatror te ne sot, edhe nëse ndodh ai, është tejet sipërfaqësor, ndërsa sa herë që flitet për teatrin, gjithmonë mendja na shkon te problemet sociale dhe ekonomike që kanë institucionet teatrore, aktorët, por edhe stafi teknik pa të cilin nuk mbijeton dot teatri. Bile, mendoj se një prej kuptimësive më të domethënshme të artit teatror te ne ndërlidhet me nocionin e tragjikomedisë sepse, kam përshtypjen, ky, në esencë, edhe është disponimi i përgjithshëm në shoqërinë tonë. Kjo është sidomos e qartë tek produksionet tona teatrore në vitet e fundit kur në teatër punojnë ata që dinë dhe ata që nuk dinë çfarë është arti dramatik, ndaj dhe mungojnë shfaqje teatrore që flasin qartë dhe që përçojnë mesazhe pozitive. Teatrot janë të dominuara nga regjisorë të huaj që punojnë vetëm për para, apo edhe regjisorë vendorë që nuk dinë të bëjnë teatër të mirëfilltë, por vetëm ndonjë performancë me shumë efekte, por me pak esenca artistike. Siç e ka thënë Shekspiri, “shumë zhurmë për asgjë”.

I keni parë çfarë bëjnë ata!? Pavarësisht se i kujt është teksti ata çohen peshë dhe aktorët i angazhojnë që, secili për vete, t’i shkruajnë monologët që do t’i deklamojnë më pas. Natyrisht se publiku nuk e di se ç’ndreqin bëhet në ato performanca dhe ku mëton të dalë regjisori. Kështu, jo rrallë shkatërrohet edhe ndonjë tekst premtues i përzgjedhur për t’u inskenuar. Ndërsa e dimë mirë se sa i mungojnë skenës sonë tekste dhe autorë të mirëfilltë qofshin ata vendorë apo edhe të huaj. Sa i mungon një Edip skenës, apo edhe një Makbeth, sado që jetojmë kohë të vrazhdta makbethiane. Po a do të kishte gjë më mirë sesa përmes personazhit të Edipit ta paraqesim para publikut tonë një politikan bashkëkohor, tonin, arroganca e të cilit, apo edhe “hybrisi”, sipas Aristotelit, janë pjesë qenësore e lajthitjes njerëzore. A, një politikani në kulmin e fuqisë së tij të përjetshëm i cili, në fund, i cytur nga pushteti absolut, në fund bëhet që t’ia nxjerrë sytë vetvetes. Duke e ditur se deri në ç’masë politikanët tanë janë një mall me skadencë dhe i ndryshueshëm, një personazh i tillë do të mund të ishte vetëm komik. Të këtilla janë edhe personazhet me arrogancën e tyre të mbjellë thellë brenda vetes para fatit që i ka pllakosur ata te “Persët”, ta themi.

Në përgjithësi, në dramë, nuk më pëlqen patetika

“Epoka e re”: Dramat për luftën, përgjithësisht, paraqesin tema të mëdha dramatike. Ju keni shkruar një numër dramash me temë nga lufta e fundit në Kosovë si dhe i keni inskenuar një numër syresh. Por ajo që bie në sy te veprat tuaja është se ju, disi, në mënyrë mjeshtërore i jeni shmangur një lloj kiçi që kanos veprat e këtilla, sidomos në një distancë kohore kaq të shkurtër, por edhe patetikës. Si është të shkruani për tema kaq të mëdha dhe ngjarje që shumë njerëz ende i kanë të freskëta në kujtesën e tyre?

Mulliqi: Nuk do mend se kjo nuk është ndonjë punë e lehtë, ndërsa të gjithë ne që merremi me këto tema, përveçse synojmë të zbardhim ndonjë ngjarje apo edhe të themi diçka për tmerret e luftës, gjithashtu, në këto vepra, deshëm apo nuk deshëm, i parashtrojmë vetes ndonjë vargan pyetjesh aspak të lehta. Punën në dramat me temë luftë, qoftë si shkrimtar apo edhe si regjisor, për mua ka qenë një punë goxha e vështirë në kuptimin se pareshtur veten e kam vendosur në një lloj peshoreje duke i shqyrtuar masat e emocioneve që mund të të kaplojnë kur futesh në epiqendër të problemit të dramës për ta zgjidhur atë. Mua më ka ndihmuar fakti se, në përgjithësi, në dramë, nuk më pëlqen patetika. Ndoshta nga fakt i se i këtillë jam edhe në jetën e përditshme. Thjesht, e urrej patetikën, ndërsa ajo tek unë, qoftë edhe si shikues a lexues i një drame, nuk prodhon asgjë, përveç një nënqeshjeje të pafshehur. Mbase, ky është, në esencë, mekanizëm me anë të të cilit njeriu mbrohet nga ajo që mund të konsiderohet manipulim. Unë i përkas një brezi që kemi kaluar shumë thyerje politike dhe shoqërore, por që është rritur në një mënyrë mjaft të profilizuar në kuptimin kulturor. Në një shoqëri që kishte filluar të piqet dhe, shumë shokë të mi, por edhe të tjerë nga brezi i kishim formësuar shijet për kulturën dhe skenën e saj, duke përfshirë këtu, përveç teatrit, edhe filmin, muzikën, letërsinë etj. Besoj se ndonjëherë me e ndonjëherë pa vetëdije ne kemi kultivuar një lloj rezistence përball patetikës ngaqë atë e kemi konsideruar dhe përjetuar si diçka që ishte e gënjeshtërt dhe e panevojshme. Në atë kohë edhe te ne, sikurse edhe në shtetin artificial dhe të padrejtë në të cilin kemi jetuar, në kulturën që mbretëronte aty kishte një dominim të plotë të gjesteve patetike, sidomos në raport me Luftën (e ashtuquajtur) Nacional Çlirimtare dhe partizanët, liderët e mëdhenj e ata lokalë, e kështu me radhë, ndaj dhe kishte ardhur koha kur ne më nuk besonim në këto gjëra që për dekada ishin shërbyer si vlera të pakontestuara. Ndaj nuk do mend se nga diçka atje dhe në atë kohë gjithçka zë fill. Më kujtohet kur me një grup të studentëve të Universitetit të Prishtinës në vitin 1985 e kisha vënë në skenë një komedi timen që ishte një reagim i fuqishëm satirik dhe politik ndaj sistemit dhe vlerave që na kishte vendosur të gatshme edhe neve si brez.

 “Epoka e re”: Është fjala për komedinë “Ali Hoxha, Hoxhë Alia”, apo jo?

Mulliqi: Po, po, ajo… Mbaj mend se shfaqja kishte bërë një “bum” të vërtetë në kryeqytet dhe se ishte shfaqur për ndonjë 70 herë me radhë. Në vitin 1986 me këtë komedi timen morëm pjesë në Festivalin e Teatrove të të Rinjve të Jugosllavisë që mbahej në Mostar. Shfaqja jonë ishte hit i vërtetë i festivalit dhe aty, të thuash i rrëmbyem të gjitha çmimet, që edhe sot më bënë të ndihem mirë. Në rrafshin verbal ne e tallnim Partinë Komuniste dhe aparatçikët e saj, ndërsa në vendosjen skenike, në fakt, mbaj mend se e kisha ndërtuar një sistem ku gjithçka funksiononte mbrapsht dhe për të vënë në lëvizje duheshim bërë të gjitha për ta shtyrë gjithçka, fizikisht, nga pas. Tre muaj më pas me atë shfaqje, mu për shkak të prishjes së tabuve që kisha bërë, më ftuan në edicionin e 29 të Festivalit Ndërkombëtar të Teatrit në Novo Mesto të Sllovenisë. Ishte një festival ku për herë të parë ishte ftuar dikush nga pjesa tjetër e Jugosllavisë, siç thoshin ata. Në të përditshëm “Dello” të Lubjanës ishte shkruar se na kishin ftuar si model që t’o shihnin regjisorët e atjeshëm se si mundet nga temat e zakonshme, të thjeshta dhe krejtësisht lokale, të bëhen vepra të një profili të lartë.

Do të kisha dëshirë që këtu të rikthehem edhe një herë te festivali i Mostarit. Aty kisha kënaqësinë se u njoha me njërin prej komediografët më të mëdhenj kroat, Ivo Breshan. Pakkush prej nesh nuk e ka të njohur komedinë e tij brilante “Hamleti nga Mërdusha e ulët”, të cilën, për nevojat e Teatrit Shqiptar të Shkupit, Ramiz Kelmendi e kishte përkthyer si “Hamleti nga Katranica e Poshtme”. Me këtë emër është inskenuar edhe në Teatrin Kombëtar të Tiranës. Breshani ishte aty në cilësinë e përzgjedhësit të Festivalit Ndërkombëtar të Splitit. Me të më njohu profesoresha dhe dramaturgia nga Sarajeva, Lubica Ostojiq. Pastaj, me të jemi shoqëruar disa ditë, dhe kjo shoqëri ka vazhduar deri në shuarjen e tij të para disa vjetëve, ndërsa Lubica Ostojiq, në një shkrim të gjatë për “Ali Hoxhën…” te revista shumë e njohur “Odjek” nga Sarajeva, më kishte prezantuar si “djaloshi që shkruan në stilin e Ivo Breshanit”, e që në atë kohë për mua ishte më shumë se kompliment. Me Ivo Breshanin kemi shkëmbyer shumë ide dhe e kam një numër të madh të letrave që m’i ka dërguar, aso me zarf, por më vonë edhe me postë elektronike. Mendoj se me një redaktim të kujdesshëm do të mund të dilte një libër interesant nga ai letërkëmbim.

Sa i përket pyetjes suaj, janë edhe autorë të tjerë në Kosovë që kanë shkruar për luftën e fundit, për vuajtjet dhe dramën e njerëzve në të. Para së gjithash, këtu do ta përmend Milazim Krasniqin, të dy dramat e tij, “Bryma e vdekjes” si dhe “Një Antigonë e re”. Këtë të fundit e kisha pjesë të studimit tim të doktoratës ku i kam bërë një analizë të gjatë. Ndërsa unë do të flisja me këtë rast, sidomos për dramën time “The Kosowars”. Këtë dramë e kam inskenuar dy herë: një herë me Teatrin Alternativ të Kosovës (me Ismet Azemin dhe Avni Dalipin), herën tjetër me Teatrin “Dodona” (me Mentor Zymberajn dhe Ismet Azemin). Mendoj se që të dyja herët kemi sjellë diçka të veçantë dhe i jemi afruar asaj që e kemi synuar. Ne me “The Kosowars” kemi marrë pjesë dy herë në festivalin më të madh të teatrit në botë, në atë të Edinburgut (Skoci). Bile, njëherë, më 2004 jemi shpërblyer duke u radhitur në top 10 shfaqjet më të mira të festivalit. Ky është vlerësimi kryesor që bëhet atje nga dy juri të ndryshme: ajo e teatrit skocez dhe e gazetës së përditshme “The Scotsman”. Ky ishte një sukses i jashtëzakonshëm por, për fat të keq, këtu te ne në Prishtinë ishte një përpjekje që të na injorojnë sa më shumë që mundeshin. Por, për mua ishte e rëndësishme që për shfaqjen tonë ishte shkruar në gazetat më të njohura evropiane, e në veçanti përshtypje më ka bërë një shkrim i jashtëzakonshëm i Ian Herbert, njërit prej kritikëve më të shquar në botë të teatrit të cilin e kishte botuar te “The Guardian”, ku fliste për ne me fjalë të zgjedhura. Me këtë shfaqje kemi qenë edhe në një varg të festivaleve botërore të kategorisë A, që nga Rumania e deri në Egjipt, dhe kjo është përvojë e jashtëzakonshme për ne. Vepër imja tjetër është edhe drama “Gjakova një luftë ndryshe”, të cilën e kam punuar në një bashkëpunim të Teatrit të Gjakovës me Teatrin Alternativ Kosova. Kjo është një vepër që trajton problemet e katrahurës së njerëzve gjatë tre muajve të fundit në Gjakovë. Drama është shkruar mbi një ngjarje të vërtetë ku vetëm epilogun ia kam ndryshuar. Mbaj mend se Hadi Shehu dhe Jahja Shehu kishin bërë një lojë brilante. Madje, shfaqja ishte aq e mirë saqë në një kritikë te “The Scotsman” të datës 8. 8. 2003 autori do të shkruajë se po qe se ndonjëherë në Edinburg kishte ardhur shfaqje që e përplotësonte krejtësisht frymën e festivalit, ajo ishte shfaqja jonë.

 “Epoka e re”: Cila ishte formula e suksesit të këtyre shfaqjeve?

Mulliqi: Unë mendoj se në këto vepra ia kam dal t’i shmangem patosit, por edhe që gjërat t’i quaj me emrin e vërtetë dhe, duke folur shumë qartë për atë që ka ndodhur në luftën e Kosovës. Mirëpo, nuk besoj se në këto shfaqje nuk mund të gjendet asnjë çast i cili zgjon ndjenjë të urrejtjes apo edhe ndonjë cytje hakmarrëse për tmerret që kanë ndodhur. Thjesht, teatri dhe drama nuk mund të jenë afishe politike ngaqë kjo do të ishte diçka vërtetë e tmerrshme. Më ka rastisur që, në festivale të shikoj shfaqje për luftën në ish-Jugosllavi të cilat te shikuesit kanë zgjuar reaksione të tilla. Në këtë rrafsh dominojnë teatërbërësit serbë dhe vërtet nuk i kuptoj. Rrethanat e tilla janë një disfatë e teatrit dhe e artit në përgjithësi ngaqë diçka e tillë është në një përplasje totale me esencat humaniste të dramës dhe të teatrit.

Ta realizosh në teatër atë që njerëzit mos të mendojnë dhe mos të ndiejnë nevojë që të mendojnë më thellë, është thjesht një gjest politik

“Epoka e re”: Profesor Mulliqi, të kthehemi më lart diku: çfarë, sipas jush, është sot qëllimi i tetarit të angazhuar? Mbaj mend që, me një rast, në një emision televiziv keni deklaruar se i vetmi teatër që është sot i vlershëm është teatri i angazhuar.

Mulliqi: Po, mirë e keni mbajtur mend. E kam thënë dikur në emisionin tim “Pro arte” që e udhëhiqja në RTK. Pra, meqë e kam thënë unë, edhe mendoj ashtu sepse, secili teatër, nëse është i mirë, në të njëjtën kohë del të jetë edhe i angazhuar në rrafshin shoqëror. Por kjo nuk është diçka shumë e thjeshtë të arrihet sepse jo të gjitha temat që vendosim në skenë janë dhe mund të bëhen të angazhuara në rrafshin shoqëror. Do të thotë se ekzistojnë shfaqje me tema tjetërfare dhe me to mund të bëhen (dhe bëhen) edhe shfaqje të tjera. Këto janë shfaqje, të paktën unë kështu mendoj, pa ndonjë kontekst shoqëror absolutisht, të cilat nuk janë asgjë më shumë përveçse një fakti estetik apo edhe vetëm një akt argëtimi për njerëz. Bile, për të qenë më konkret në këtë që e them, ato janë në një mënyrë të veten fakte politike në kulturë. Sepse t’ia dalësh ta realizosh në teatër atë që njerëzit mos të mendojnë dhe mos të ndiejnë nevojë që të mendojnë më thellë, është thjesht një gjest politik. Dhe, në këtë kuptim duhet theksuar se akëcili akt teatror është, apo të paktën do të duhej të ishte, ndonjë angazhim shoqëror.

 “Epoka e re”: Jahja Shehu më ka thënë me një rast se me ty ishte lehtë të punohej…

Mulliqi: Edhe me Hadiun dhe Jahjanë ishte kënaqësi të punohet dhe përvojë shumë e mirë.

Nuk e di a do të shkoj më në teatër

 “Epoka e re”: Ai thotë se i kishte bërë përshtypje të veçantë një prej deklaratave tuaja më të bukura që e kishe thënë diku në një tubim, jashtë Kosovës, se nuk ke dëshirë që të flasësh mbi qëndrimet tuaja politike apo edhe ato të të tjerëve ngaqë qëndrimet tuaja janë shumë lehtë dhe qartë të lexueshme në dramat dhe shfaqjet tuaja.

Mulliqi: Për të qenë i sinqertë nuk më kujtohet se me ç’rast e kam thënë këtë gjë, por mendoj se kjo gjë është diçka fare normale dhe e zakonshme për secilin artist që është aktiv dhe i cili merret me çështje publike siç është edhe arti. Sido që të jetë, mënyra më e mirë në të cilën mund të shprehem është ajo përmes punës dhe krijimtarisë sime artistike. Unë ka kohë që nuk jam në gjendje që të artikulohem me ndonjë gjuhë të rregullt politike apo teorike që t’i shpalos qëndrimet e mia politike. Në fund të fundit, unë nuk jam mjaftueshëm i kualifikuar për diçka të tillë. Por ajo që është ndonjë lloj i përcaktimit politik e që për mua është real dhe mënyrë në të cilën unë, sigurisht, besoj se kam aftësi që ta artikulojë është ajo që e bëj përmes dramës dhe teatrit. Sidomos përmes komedisë që e shkruaj njëlloj sikurse edhe dramën. Kjo është diçka që është vërtetë e vërejtshme, sidomos në artet më përfaqësuese, në film dhe teatër. Dhe, në këtë kuptim kjo mbase edhe mund të quhet dhe konsiderohet veprimtari politike, por jo edhe ndonjë akt imi individual. Që ta punoj një shfaqje, pra që ta inskenoj ndonjë dramë timen, më duhet që ndonjë grup të madh njerëzish ta bind, në një mënyrë, që t’i honepsin dhe “përfaqësojnë” mendimet e mia politike. Këtë e kam ndjerë, ta themi, sidomos kur e kam punuar dramën time “Një varr për majorin e Mbretit”, e cila, për shkak të temës, mund të konsiderohet edhe një manifest politik mbi fitoret dhe humbjet e shqiptarëve gjatë Luftës së Dytë Botërore, e sidomos pas tyre. E kjo, atëherë, duhet të jetë ndonjë veprimtari politike. Fundja, teatri vërtet nuk ka kuptim nëse në të nuk i inkuadrojmë njerëzit që e shikojnë dhe nëse ajo që shohin nuk flet asgjë për ta, nëse nuk ua zgjon ndonjë refleksion të brendshëm, atëherë kjo do të thotë se ia kemi huqur në punë. Pra, shikuesit duhen instruktuar që të jenë aktivë në komunikim me veprën tuaj duke i cytur të zhvillojnë mendime aktive në pjesëmarrje në tetarin tuaj. Kjo është e mundshme nëse i “ngacmojmë” duke u sjellë nën rrezatimin e dritave në skenë një ngjarje që u përket, dhe nëse e krijojnë bindjen se ajo, veç të tjerash, flet edhe për jetën e tyre, shoqërinë në të cilën jetojnë si dhe politikën e cila e formëson atë shoqëri. Unë në shumë vende e kam thënë se veprat e mia që më pëlqejnë, mbase më shumë janë ato që nuk e lënë publikun indiferent. Jo kritikët, ngase të tillë kemi sa për sy e faqe. E këtillë ishte shfaqja ime shumë e dashur “Si e mposhta Mussolinin”, një vepër të cilën e kam inskenuar para disa vjetësh në Teatrin Kombëtar të Tiranës dhe e cila zgjoi debate të pafundme, për gati gjysmë viti jo për vlerat artistike dhe estetike që kishim sjellë, por për temën e trajtuar. Mbaj mend se unë nuk jam përfshirë fare në polemikë, porse ndjenjën e kam pasur shumë pozitive për të gjitha ato që kanë ndodhur rreth shfaqjes. Gjithashtu, në një taban të fuqishëm politik qëndron edhe drama ime “Trenat”, në veçanti komeditë e mia “Asgjë të re në jug” dhe “Komedia” në të cilat, në një mënyrë apo tjetrën shpërfaqen edhe shumë prej ideve të mia politike të cilat, në një diskurs tjetër shoqëror nuk besoj se do t’i shpalosja ndonjëherë.

“Epoka e re”: A qëndron arsyeja që disa prej dramave dhe shfaqjeve tuaja që janë së tepërmi të drejtpërdrejta mund t’ u kenë konfliktuar me të tjerët?

Mulliqi: Unë nuk e kam menduar ndonjëherë këtë gjë. Të paktën jo kështu, në formën qysh po e thoni ju. Është e mundshme të jetë edhe kështu, nuk e përjashtoj mundësinë. Por që mos ta teproj dhe mos ta ngarkoj “shpirtin”, paçka se kam hasur në pengesa të panumërta në punën time krijuese dhe se kam këmbëngulur që të mos më nënshtrojnë asnjëherë, unë asnjëherë nuk e kam ndjerë veten të jem ndonjë lloj disidenti. Bile, vazhdoj të mendoj se kurrë nuk jam ndjerë të kem qenë në konflikt me ndonjë grup të caktuar, madje as me individë në çfarëdolloj kuptimi, për diçka që ndërlidhet me teatrin dhe punën time aty. Të paktën unë mendoj se kjo nuk ka ndodhur. Ndërsa, kurdo të më ketë shkuar mendja se, mbase, po ndodh diçka dhe, ta themi për katër a pesë vjetët e fundit nuk më kanë lejuar të punoj në Teatrin Kombëtar të Kosovës, paçka se me Ymer Shkrelin duhet të jem autori më i inskenuar shqiptar aty, megjithatë kam menduar se kjo, ndoshta, është e natyrshme apo edhe se mund të ndodhë për shkak të injorancës, të smirës apo edhe egoizmit të individëve të caktuar më shumë sesa mund të jenë çështje të ndonjë përcaktimi tim apo edhe angazhimi artistik dhe profesional.

Unë shkruaj drama dhe në këtë nuk mund të më pengojë askush më. Gjithashtu kam dëshirë të bëj edhe regji të shfaqjeve dhe kjo, bashkë me punën në Fakultetin e Arteve, pra punën me studentët e mi të jashtëzakonshëm, besoj të jetë puna e dytë më e rëndësishme për mua, edhe pse besoj se di të merrem edhe me punë të tjera, madje me po të njëjtin sukses. Gjithashtu, unë vetë nuk kërkoj e as që kam kërkuar që, ndonjëherë, të bëj regji diku kur nuk e kam pasur ndonjë ide premtuese se mund të absolvoj me sukses ndonjë ide artistike. Këtyre ideve u them edhe gjetje të mira. Thjesht, kurrë në jetë nuk më ka ndodhur që të shkoj në ndonjë teatër të punoj ndonjë shfaqje e të mos e di se çfarë do të bëjë dhe të mos jem i përgatitur maksimalisht. Asnjëherë. Mendoj se nuk do të dija ta punoj ndonjë shfaqje cilësore mbrapa së cilës nuk do të qëndroja dhe e cila nuk më intereson si problem, por politikat repertoreske të teatrove tona janë, për fat të keq, shumë shpesh të atilla që të mos jen të definuara dhe njerëzit nuk e kanë idenë se çfarë nevojitet e çfarë nuk do të nevojitej të kishte aty.

“Epoka e re”: A është kjo arsyeja se në Teatrin Kombëtar të Kosovës nuk keni shkelur plot katër vjet?

Mulliqi: Jo, jo, jo… Unë jam rritur me atë teatër. Për më shumë se 45 vjet kam shkuar aty. Madje më nuk më kujtohet as cila ka qenë shfaqja e parë të cilën e kam shikuar në atë skenë. Por, pikërisht para katër vjetësh, kur isha anëtar i Këshillit Drejtues të atij teatri, ku mua dhe ndonjë kolegë timin na kishin lutur që të pranojmë të ishim aty, në një ndërrim qeverie na kanë hequr për arsye të cilat as sot nuk i di. Më kanë thënë disa kolegë se ai, thjesht, ka qenë vendim politik, por nuk do të doja të besoj. Ata që na hoqën mbase kanë dashur të më thonë se më nuk e kam vendin aty. Kur na hoqën, të gjithë kanë heshtur. Mbase edhe u gëzuan. Zoti e di përse. Heshtakët e ziliqarët. Dhe, thënë të drejtën, as në këtë çast kur po bisedojmë më nuk e di se a do të shkoj ndonjëherë në atë teatër.

“Epoka e re”: Profesor Mulliqi, para pak ditësh në botim të Shtëpisë Botuese “Armagedoni” doli nga shtypi edhe vëllimi i dytë i librit tuaj studimor “Teatri, drama dhe identiteti kulturor në Kosovë”?

Mulliqi: Po, dhe më duhet ta them se për botimin e këtyre dy vëllimeve të studimit tim të gjatë mbi aspektet antropologjike të dramës dhe të teatrit në Kosovë meritat kryesore i ka botuesi im, Berat Dakaj, i cili me shtëpinë e tij botuese “Armagedoni” jo vetëm se ka bërë ndryshime në fushën e botimit të librit te ne, por edhe ka vënë standard të ri në këtë fushë. Nuk e besoj se pa punë dhe përkushtimin e jashtëzakonshëm të Dakaj ky studim imi do të realizohej për shumë kohë. Për këtë arsye e falënderoj nga zemra.

“Epoka e re”: Në të dy vëllimet, studimi “Teatri, drama dhe identiteti kulturor në Kosovë” që është një vepër vërtet voluminoze, dhe një përpjekje e veçantë e serioze për t’i bërë një studim dramës shqipe përmes përthyerjes antropologjike, duke krijuar kështu një dialog dhe “grindje” e madhe termash, nocionesh, referencash, veprash, dukurish, problemesh apo, me pak fjalë, një tërësi të pacenueshme të cilën studiuesi Josif Papagjoni e quan lojë tuajën mbi një “pentagram” të vështirë. A mund të na e sqaroni lidhjen ndërmjet dramës dhe teatrit me njeriun bashkëkohor dhe mitin në kohën që po e jetojmë?

Mulliqi: Edhe pse nuk ekziston ndonjë definicion i gjithëpranueshëm mbi atë se çfarë është antropologjia, megjithatë shumicën e studiuesve përbashkon edhe mendimi se ajo paraqet një tërësi të disiplinave që merren me studimin e karakteristikave fizike dhe shoqërore të bashkësive njerëzore në procesin e sistematizimit të kodeve historike dhe gjeografike, të rrethanave kulturologjike, të religjionit dhe ritualit si dhe të lidhjeve ndërmjet anëtarëve të një bashkësie të caktuara. Dhe kjo, s’do mend se është një lloj sfide për çdo studiues të dramës dhe të teatrit të cilët besojnë se njeriu është një qenie aktive dhe tejet komplekse, në shumë fusha dhe dimensione, siç është komplekse edhe bota dhe shpirti i njerëzve të cilët shumështresohen në dramaturgji dhe në skenë. Harvudi këtë e quan një botë komplekse e cila nuk krijohet thjesht dhe vetëm nga mjedisi dhe ndikimi i jashtëm, por ai edhe nga bota e brendshme e personazheve që veprojnë duke ushtruar ndikim fondamental te mjedisi në të cilin veprojnë njerëzit (në rastin tonë personazhet) dhe ajo që i rrethon ata. Kjo mendoj se është lidhja ndërmjet antropologjisë, dramës dhe teatrit, ndërkohë që antropologjia, si shkencë, e merr mbi vete detyrën komplekse që t’i shqyrtojë të gjitha llojet e marrëdhënieve ndërmjet njeriut dhe botës së tij, por edhe rezultatet që burojnë nga këto marrëdhënie të cilat na fusin thellë në identitet të individit dhe grupit të cilit i përket ai.

Edhe nga jeta që e jetojmë vetë ne, sot, sipas të kuptuarit të qenies njerëzore, përditshmërisht realizohen trashëgimi të ndryshme shoqërore përmes të cilave njerëzit i kënaqin nevojat e tyre që krijohen dhe që riciklohen në mënyrë të vazhdueshme e të cilat shpërfaqen përmes miteve të ndryshme, shkencës, filozofisë, besimeve, artit etj., të cilat përfaqësojnë një sistem normativ, por që, nga ana tjetër, krijojnë hapësirë të jashtëzakonshme për krijuesit e dramës dhe të teatrit, përmes të cilave që nga zanafilla e tyre hetohet përpjekja eksplicite që të jepen përgjigje në pyetjet e ndjeshme se: çfarë është njeriu, si vepron e, mbi të gjitha, si ekziston ai? Kështu, edhe studimi im është një përpjekje që të hulumtohet kjo botë e ndjeshme dhe komplekse në mënyrë të veçantë, pikërisht duke shestuar probleme që kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me dramën dhe teatrin dhe që ndërlidhen, pandashëm, me antropologjinë. Në këtë përpjekje, mundësi të mëdha më ka dhënë edhe studimi i mitologjisë dhe pranisë së saj në artin tonë dramatik, por jo vetëm. Këtë e thekson në një mënyrë mjaft të ngjashme edhe strukturalisti i njohur Frederik De Sosir, sipas të cilit, njeriu është, në esencë, një qenie intelektuale. Ndërsa në veprën e tij më të njohur “Antropologjia strukturore” Klod Levi-Strosi kulturën e sheh si sistem të komunikimit simbolik nëpërmjet së cilës duhet qasur disa metodave që janë të zakonshme te qasja që u bëhet veprave të caktuara tek teoria e dramës përmes të cilave studiohen karakteristikat morfologjike të një vepre fiksionale dramatike, të një fjalimi politik apo edhe të filmit, për shembull. Sidomos në dramë dhe në teatër efikasiteti i simboleve mund të vështrohet brenda veçorive të tyre indikative përmes të cilave, siç e precizon Levi-Strosi “… strukturat homologe të ndërtuara nga materiale të ndryshme, në nivelet e ndryshme ndërlidhen me njëra-tjetrën”.

“Epoka e re”: Lidhur me mitin si dhe letërsinë rrëfimtare, teoricieni i shquar i letërsisë Nortrop Fraj pak a shumë e thotë se kur kritiku i qaset ndonjë vepre të caktuar letrare për të më e natyrshmja është që fillimisht ta “akullojë”, ta injorojë lëvizjen e tij në kohë dhe ta vështrojë si ndonjë ekzemplar të përfunduar të fjalëve.

Mulliqi: Në studimin tim të cilit i kam kushtuar më shumë se pesë vjet të jetës sime, kam arritur te disa përfundime të rëndësishme, ndër to edhe ajo se ekziston diçka që do të mund të quhej “bindje në vazhdimësi”, e që është diçka që na cytë, për të mos thënë që na mbërthen që t’i shpalosim, një nga një, faqet e një dramë si dhe të vazhdojmë të mbetemi në teatër gjatë një projeksioni. Me këtë rast vazhdimësia mund të jetë e logjikshme apo edhe e kuazilogjikshme; të jetë psikologjike apo edhe retorike; mund të gjendet te librat e shenjtë apo edhe te vargu epik, apo edhe në ndonjë formë tërheqëse siç mund të jetë, ta zëmë, identiteti i vrasësit te drama “Sfinga e gjallë” e Rexhep Qosjës apo edhe hybrisi te “Një Antigonë e re” e Milazim Krasniqit, fenomene këto me të cilat jam marrë në studimin tim bashkë me shumë drama të tjera të autorëve të njohur shqiptarë të dramës.

Kam ende shumë për të dhënë dhe thënë

“Epoka e re”: Ju keni bërë një studim voluminoz mbi dramën shqipe në Kosovë dhe lidhjen e saj me mitologjinë. Çfarë është ajo që, sipas jush, e karakterizon një rrëfim mitik në dramën që e keni marrë si lëndë studimi?

Mulliqi: S’do mend se është vetë rrëfimi mitik ai i cili i ka karakteristikat që janë imanente në letërsinë rrëfimtare, siç ka ndodhur, ta themi, edhe me Iliadën dhe Odisenë në të cilën, në mungese të pjesës historiografike – nga fakti se në momentin e caktuar “historia” si shkencë nuk ekziston, me ç’rast, janë, të thuash, e vetmja gjurmë mbi diçka që ka ndodhur (!??), e që, në një epokë të caktuar, kanë mundur të konsiderohen edhe histori. Me këtë, në asnjë mënyrë nuk e mohoj punën e historianëve, por dua ta them se në çaste të dhunës dhe të diktaturës, të thuash ka qenë e mundshme që të flitet me faktin historiografik për një ngjarje, por kjo ka mundur të bëhet përmes trillit artistik. Merreni Sfingën e gjallë të Rexhep Qosjes, ta themi, apo mënyrën se si ky autor iu qaset problemeve të ndarjes së shqiptarëve në disa shtete dhe mosmundësisë së komunikimit të tyre për shkak të “urave të rrënuara” nga pushtuesit, siç e paraqet ai te drama tejet interesante Beselam pse më flijojnë si dhe intencën e shqiptarëve për t’i ndërtuar ato. Dhe këtë e bën përmes legjendës së urës të cilën e ndërtojnë tre vëllezërit ustallarë ditën, por në mënyrë të mistershme rrënohet gjatë natës e që është diçka që, edhe mund të rrëfehet si një përrallë e dëgjuar, por nga këndvështrimi i aktualitetit të autorit funksionon si kod mbi flijimin e njerëzve për një kauzë më të madhe dhe më të ndritur. Me këtë dua të them se, në dramat që unë kam marrë si lëndë trajtimi në studimin tim, miti, pikërisht për shkak të karakteristikave që ka, në çaste të caktuara është perceptuar si art dhe si diçka e mundshme në të njëjtën kohë. Megjithëkëtë, fotografia mbi shumëkohësinë e mitit, në radhë të parë është art (dramaturgji) e cila ndryshon në definimin spontan të mediumit të dramës dhe të teatrit në të njëjtën kohë. Kështu, në dramat e përmendura të Rexhep Qosjes, te Sinkopa dhe Gof të Pashkut, te Bregu i Pikëllimit e Teki Dervishit, Unë Halil Garria dhe Ora e Kukuvajkës të Beqir Musliut, te Një Antigonë e re dhe Monedha e Gentit të Milazim Krasniqit, te Zeka i zi udhëton për në Babilon të Ymer Shkrelit apo edhe te Gjarpri i shtëpisë i Ajri Begut, e që janë vepra, kryekëput, fiksionale, që në kontaktin e parë bëhemi të vetëdijshëm se mitosi në to apo rrjedha e ngjarjeve, që e ruan vëmendjen tonë, formësohet në një tërësi unike. Në mënyrë të vazhdueshme, hajt ta themi edhe ndonjëherë të nënvetëdijshme, lexuesi bën përpjekje që nga ajo që ka lexuar deri më tashti apo edhe parë (në skenë) të ndërtojë një ekzemplar më të gjerë të domethënies simultane të mitit në dramë.

Në veprat që kam trajtuar në studimin tim, paçka se në dramaturgjinë shqipe ka edhe shumë vepra të tjera si këto që janë ndërtuar mbi mite dhe legjenda, disi më rezulton se: fillimi i një tregimi në dramë e paralajmëron fundin e caktuar dhe se tregimi nuk i përngjason shpirtit sipas teologjisë së natyrshme në ndonjë çast arbitrar të kohës që të jetojë përgjithmonë. Kjo tregon se ne në vazhdimësi presim që të vijmë deri te një pikë e caktuar në vepër, apo më mirë në fund të saj në të cilën, suspensioni linear e zgjidh unitetin e tërësishëm të veprës dramatike e që shndërrohet në diçka që është e dukshme edhe konceptualisht. Ta kujtojmë se ky është ai momenti të cilin Aristoteli e ka quajtur anagnorisis, e që në rastin e dramave të sipërpërmendura të autorëve të respektuar më mirë është ta interpretojmë si rinjohje sesa si zbulim.

 Autorë me përpjekje serioze për të treguar se mitet duhet të merren si mbështetje dhe dëshmi për studimin e zhanreve

“Epoka e re”: Profesor, vitin e kaluar po nga Shtëpia Botuese Armagedon janë botuar edhe katër komedi tuajat, ndërsa ju njiheni si autor që edhe dramën (në kuptimin e ngushtë të fjalës) dhe tragjedinë e shkruani njëlloj suksesshëm. Do të donim të dinim se, sipas jush, ku qëndron dallimi ndërmjet “ndërthurjes” tragjike dhe asaj komike në një vepër dramatike?

Mulliqi: Me kërkesë të Berat Dakajt, drejtorit të shtëpisë botuese “Armagedoni”, po vjet i ka botuar edhe 18 drama të miat në një kolonë të vetme, ndërsa ky investim ka qenë i vet shtëpisë botuese, që do të thotë nuk është ndihmuar nga askush. Edhe aty janë edhe tragjeditë e mia, edhe dramat, edhe komeditë dhe ky veprim i Dakajt më ka bërë të ndihem vërtet mirë ngaqë nuk është punë e vogël që një autori t’i botohet një kolanë e tërë librash. Ndërsa, për sa i përket pyetjes suaj, unë mendoj se “ndërthurja” tragjike apo ajo komike në një vepër dramatike nuk paraqet një linjë të drejtë por, para së gjithash, një parabolë e cila, siç e thotë Fergasoni, në formë të maskave në maskat konvencionale. Bile ky teoricien mendon se te komedia ndërthurja është në formë të shkronjës U me veprimin i cili zhytet në lëvizje të thella dhe potencialisht tragjike që, befasisht, të bëjnë një kthesë të fuqishme duke vazhduar përpjetë e për të ecur drejt një përfundimi të gëzuar. Ndërsa tragjedia është, po ashtu, në formë të shkronjës U, por të kthyer mbrapsht me veprimin të cilit i shtohet intensiteti nga kriza dhe kundërshtitë drejt peripecisë e, më pas, zhdirgjet drejt katastrofës, përmes një vargu të njohjeve dhe, rëndom, një vargu të pasojave të pashmangshme të asaj që ka ndodhur më herët. Mirëpo, në asnjërin rast nuk mund të identifikohet diçka e re, por diçka që është e pranishme kaherë dhe që me paraqitjen e sërishme apo edhe me të manifestuarit sjell deri në përfundim të veprës në një rrafsh me fillimin.

“Epoka e re”: Këtu shtrohet edhe pyetja se përse, nëse një autor i caktuar si Qosja, Krasniqi, Dervishi etj., e ka qëllimin që në veprën e tij të merret me një shfaqje mitike, si artist duhet ta krijojë një përzgjedhje racionale të mënyrës që me të cilën synon ta sendërtojë këtë veprim? Ju jeni ekspert i fushës, ndaj a mund të na thoni se çfarë ka në veprat e këtyre autorëve si dhe në mënyrat që kanë përdorur ata në krijimin e dramave të tyre, që e bën të pranishëm mitin?

Mulliqi: Më duhet ta them në krye të kësaj përgjigjeje se në veprat e Rexhep Qosjes, Beqir Musliut, të Teki Dervishit, të Milazim Krasniqit dhe të autorëve të tjerë me të cilët jam marrë në studimin tim, faktikisht kam hasur në mitologjizim të letërsisë, apo të autorëve që bëjnë përpjekje serioze të tregojnë se mitet të cilat interesojnë ata duhet të merren si mbështetje apo edhe dëshmi për studimin e zhanreve dhe të konventave të cilat i përdorin këta dramatistë. Hajde ta përmendim këtu, ta themi, legjendën e murosjes së gruas në themelet e godinës që ditën ndërtohet e natën i tërë ndërtimi rrënohet, që e vendos Qosja te drama e tij Beselam pse më flijojnë. Kjo është një dramë tejet interesante që mitin e ka vetëm si pretekst, ngaqë vizioni i Qosjes është krejtësisht politik, ngaqë ai si autor bën përpjekje që me një urë t’i ndërlidhë dy brigjet e lumit të një vendi të ndarë, e që për mua ishin Kosova dhe Shqipëria, e për bashkimin e tyre në themele të çështjes duhet të vendoset një fli, për çfarë Qosja e përdor mitin e moçëm shqiptar i cili zanafillën e ka te një tregim biblik i Abrahamit. Kjo do të thotë se Qosja si autor e përdor një mit të vjetër për të krijuar kontekste të reja nacionale dhe politike të kohës së tij, ndërkohë që me shembuj eksplicit dhe të drejtpërdrejtë në vepër dhe një numri jashtëzakonisht të madh të pamjeve poetike na fton dhe na futë në një prej miteve më të njohura të viktimizimit të gruas, e që, ndonjëherë, na e lë përshtypjen edhe të flijimit të Andromedës apo edhe të Ifigjenisë që janë viktima të kauzave të caktuara. Njëjtë mund të flitet edhe për dramën Një Antigonë e re të Milazim Krasniqit, ku autori e përdor mitin e moçëm të Antigonës duke e ricikluar atë në luftën e fundit në Kosovë në gjakimin e motrës së ushtarit të UÇK-së e cila, paçka se është e vetëdijshme se do ta pësojë, megjithatë kthehet në territorin e armikut, për ta gjetur dhe për ta varrosur vëllanë e vrarë, ushtar. Në të dyja këto raste, sikurse edhe në dramat e autorëve të tjerë me të cilët jam marrë në studimin tim, krijohen indikacione mbi përdorimin e vetëdijshëm që i bëjnë formës konvencionale këtë dramaturgë e që na futë thellë në identitet.

“Epoka e re”: Profesor Mulliqi, a mund të thuhet se ekzistojnë dallime dhe ngjashmëri në përdorimin e mitit në dramë?

Mulliqi: Drama e sofistikuar nuk heziton që të futet në poetikë, në hermetikë, në filozofi dhe të bëjë lojë postmoderne me faktet historike, e që është drama e cila e trajton mitin si shtresë për të arritur te dorëshkrimi autentik i dramës. Diku në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit të kaluar me Anton Pashkun në dramaturgjinë tonë ndodhi futja në frymën e dramës moderne evropiane, e cila shkoi shumë më larg sesa qarku i letërsisë shqiptare në përgjithësi. Ky autor u pasua nga Rexhep Qosja dhe kështu, të thuash, hap pas hapi, u krijua një frymë krejtësisht e re në dramaturgjinë shqiptare e cila, bashkë me poezinë, edhe letërsinë tonë e bënte të konsiderohej moderne. Paçka se, në fillim edhe këta autorë, por edhe të tjerët që erdhën pas tyre, si Y. Shkreli, B. Musliu, A. Begu, T. Dervishi, E. Kryeziu, e të tjerë, në fillim dukej se po e imitonin një procede të “importuar” nga drama evropiane, në radhë të parë nga Andrej Zhidi dhe Zhan Zhirodu, megjithatë krijuan një identitet të fuqishëm dhe i dhanë tone të qarta të dramaturgjisë sonë. Bile, nganjëherë mendoj se unë, personalisht, kam mësuar nga kjo dramaturgji, edhe pse dramat e mia (hiç dramën Sistola), të thuash, që nga fillimi, iu takuan formave të tjera të dramës që në dramaturgjinë tonë erdhën përmes S. Beketit, A. Adamovit, E. Joneskos apo edhe E. Olbit duke përfaqësuar një frymë dhe një mendim fare tjetër filozofik në dramë. Ndërsa, autorët e sipërpërmendur, kryesisht, iu qasen trajtimit të miteve të moçme përmes të cilave bënë përpjekje të madhe që të definojnë një lloj të teatrit dhe lëvizjeje të re avangarde me një dimension të shprehur politik dhe shoqëror.

Nëse do të ktheheshim te studimi im dhe libri “Teatri, drama dhe identiteti kulturor në Kosovë”, duke analizuar dramat e autorëve të apostrofuar tashmë, mendoj se kam arritur te shkaqet e lindjes dhe vendi të cilin e ka drama e krijuar përmes miteve të ndryshme e që, në fakt, doli të jetë pikësynim i analizës sime ngaqë mendoj se kam arritur te një moment, sipas të cilit, realisht del se te drama dhe poezia, sikurse te miti, analogjia dhe identiteti, paraqesin themelin e elementeve konceptuale që shpërfaqen, vazhdimisht, si figura të zakonshme retorike, krahasime si dhe metafora.

“Epoka e re”: Profesor Mulliqi, jo rrallë ka tone që e kontestojnë dramën e mirëfilltë kombëtare. Bile, ka edhe të atillë që e mohojnë ekzistimin e saj. Cili është mendimi juaj për këtë fenomen?

Mulliqi: E kam thënë me dhjetëra herë se dramën, në fakt, te ne e “vlerësojnë” dhe kontestojnë njerëz që nuk e lexojnë fare atë. Fundja, dramën është e vështirë për ta lexuar dhe kuptuar. Ndonjëherë probleme në këtë kanë edhe profesionistët. Por, sipas meje, nëse dramaturgjia jonë do t’i kishte vetëm këta autorë me veprat e të cilëve unë jam marrë në studimin tim, vetëm këta do të mjaftonin të themi se dramaturgjia jonë është e nivelit të regjionit dhe se shumë prej këtyre autorëve do t’u bënin nder edhe dramaturgjive të zhvilluara evropiane. Jashtë kësaj, unë mendoj se, gjithçka tjetër është mediokritet.

“Epoka e re”: Po ju, si autori më i botuar dhe më i inskenuar në historinë e dramës shqipe, ku e shihni veten?

Mulliqi: Mendoj se vendi im do të jetë aty ku dijetarë dhe studiues do të mendojnë se e kam vendin. Shpresoj se kam edhe shumë e shumë për të thënë, qoftë si autor dramash apo edhe regjisor.