MILAZIM KRASNIQI

Kush do ta mendonte atë ditë të 23 marsit 1999 derisa profesor Fehmi Agani po na jepte udhëzimet e fundit, se nga ajo ditë e tutje do të përmbyseshin jo vetëm raportet, por edhe fatet tona, të disave, si ai i profesor Fehmiut, edhe tragjikisht. Atë pasdite profesor Fehmiu rrinte me njërën këmbë në tokë e me tjetrën në ajër, mbi një cep të tavolinës së gjatë në formë T-je, paksa i gërmuqur dhe i kthyer drejt ballit të tavolinës kryesore, ku po rrinin Kolë Berisha dhe afër tij disa anëtarë të tjerë të kryesisë, që nuk e mbaj mend se cilët ishin.

Profesor Fehmiut në fytyrë i lëvarej ajo buzëqeshja e moçme, një buzëqeshje që ishte shoqëruese e çuditshme e tij. Po fliste me një zë të ulët por, pothuajse, me gjallëri. Për ata që e njihnin stilin e tij të komunikimit mund të dukej i disponuar. Ai po tregonte për takimin e fundit që ai, bashkë me Edita Tahirin e me Blerim Shalën, kishin pasur me Vesli Klarkun në Monsë, pas përfundimit të Konferencës së Parisit. Po e madhështonin udhëzimet e fundit, që po na i jepte para 24 marsit.

Ai parafrazoi konkluzionin e Klarkut, sipas të cilit, do të ndodhnin bombardimet e NATO-s, pasi që nuk kishte shenja të tërheqjes së Millosheviqit. Pastaj, përcolli sugjerimin e Klarkut, se bombardimet do të mund të zgjasnin dy-tre ditë dhe se për ato ditë nuk ishte e preferueshme të dilnim në rrugë, meqë mund të ndodhnin ngacmime ose sulme nga ana e fanatikëve serbë. Nga këto fjalë të gjithë u ndiem të lehtësuar, sepse rezultonte që e gjitha do të zgjaste shkurt dhe nuk do të kishte pasoja të mëdha. Pas atyre fjalëve ishte e qartë se qëndrimi politik që do të mbahej, do të ishte i mbështetur në ato vlerësime. Mbaj mend se e pyeta për marrëveshjen për formimin e qeverisë së përbashkët. Ai zuri të qeshte gati në mënyrë të pakontrolluar, e mbajti gojën me dorë një copë herë, pastaj tha se ajo kishte qenë vetëm një hajgare.

Pas atij takimi joformal unë komunikova me disa kryetarë të komisioneve për informim në terren dhe, pak a shumë, u dhashë po ato udhëzime që na i dha neve profesor Fehmiu. Pastaj shkova në redaksinë e gazetës, redaktova disa tekste që duhej të dërgoheshin në redaksinë qendrore në Cyrih. Të gjithë në redaksi rrinin të heshtur dhe të hutuar. Më shumë shikonin përdhe sesa njërin tjetrin, si të qenë të gjithë të zënë në faj. Punën e mbyllëm më herët se zakonisht, pasi nuk kishte raportime nga terreni. Gjithçka ishte shndërruar në pritje. Beqa më dërgoi me veturë deri te hyrja e banesës, meqë ato ditë ndihesha më i kërcënuar.

Të nesërmen nuk dola në redaksi. U dhashë disa udhëzime kolegëve me telefon dhe ndenja në banesë tërë ditën. Më vonë mora vesh se në redaksi ishte përhapur fjala që isha larguar nga Kosova në drejtim të Maqedonisë. Por, kur fola me Beqën, i tregova se gjendesha në banesë dhe se nuk kisha asnjë plan largimi. Dita iku shpejt dhe gjatë tërë mbrëmjes u përfshiva nga emisione lajmesh, që flisnin për mundësinë e bombardimeve, pasi që Kuvendi i Serbisë kishte miratuar një dokument, ku e fuqizonte politikën e Millosheviqit. Pas emisionit qendror të lajmeve të RTS-së isha në pritje të lajmeve të “Zërit të Amerikës”. Disa minuta pas orës njëzet u dëgjua një eksplodim në largësi. Pas pak u dha lajmi se bombardimet e NATO-s kundër caqeve ushtarake serbe kishin filluar. Unë nuk po e frenoja gëzimin, ndërsa Edibja më shikonte e hutuar dhe më tha:  – Pse po gëzohesh? Tash mund të na vrasin krejtve.

U mundova ta qetësoja, por ajo ishte aq kokëfortë me idenë e saj, saqë u detyrova ta braktisja përpjekjen time. Nga biseda jonë m’u bë e qartë se Teuta e Bubulina ishin të hutuara e të frikësuara. I mora pranë vetes dhe fillova t’u tregoja disa përralla, disa që më kujtoheshin nga fëmijëria ime e disa thjesht të improvizuara. Ato u qetësuan dhe ranë për gjumë.

Afër mesnatës unë rashë për gjumë, i disponuar. Edhe fjeta mirë deri në mëngjes. Kur u zgjova Edibja ishte zgjuar dhe e frikësuar edhe më shumë. Më tha se nuk kishte futur gjumë në sy nga frika se çfarë do të na ndodhte. Prapë u mundova ta qetësoja, por prapë ishte e kotë. Ajo ishte e bindur se do të kishte vrasje dhe shkatërrime të mëdha. Unë, duke u bazuar në vlerësimet që na i kish përcjellë profesor Fehmiu, isha këmbëngulës se e tëra nuk do të zgjaste shumë dhe se nuk do të kishte pasoja të mëdha.
Rreth orës 8.00 më thirri në telefon Sylë Hoxha, sekretar i Degës së LDK-së në Prizren. Me zë të mbytur më tha se natën e kishin sulmuar bandat familjen e Eqrem Kryeziut, se ia kishin plagosur vajzën dhe Eqremin, me gjasë, e kishin vrarë. Ai më porositi ta lajmëroja Nekibe Kelmendin për atë që kishte ndodhur në Prizren. Unë menjëherë e formova numrin e Nekibes. M’u lajmërua një zë gruaje, më tha se ishte e reja. Ajo me një zë krejtësisht të flashkët më tha shkurt, se Nekibja nuk ishte në shtëpi, meqë kishte shkuar të informohej se çfarë po ndodhte me Bajramin dhe të dy djemtë që i kishin arrestuar natën.

Kjo për mua ishte si një bombë që të shpërthen në afërsi. Pas nja dhjetë minutash, derisa unë ende nuk po vija në vete nga tronditja, më thirri im vëlla, Izedini. Edhe ai foli shkurt dhe me një zë të mbytur. Ai më tregoi se bandat serbe e kishin vrarë natën profesor Latif Berishën, kryetarin e Degës së LDK-së në Mitrovicë dhe Agim Hajrizin, njërin nga liderët sindikalistë të Kosovës. Pas kësaj informate e kuptova se ishim në kurth. E kuptova qartë se nuk ishte puna ashtu siç na tha profesor Fehmiu dy ditë më parë në selinë e LDK-së, që të mjaftoheshim duke mos dalë në rrugë. Bandat e uniformuara të policisë serbe kishin hyrë nëpër shtëpi dhe kishin vrarë e kidnapuar personalitete të njohura. Eqremin e kisha njohur për herë të parë në ditën e themelimit të Degës së LDK-së në Prizren.

E pata bindur, jo pa vështirësi, që të bëhej kandidat për kryetar dhe e pata favorizuar shumë që të zgjidhej kryetar, përballë një kundërkandidati që e kishte organizuar tubimin themelues dhe e kishte përgatitur ambientin që vetë të bëhej kryetar. Prej ditës kur Eqremi u zgjodh kryetar, kemi pasur muhabet, megjithëse më shumë për tema intelektuale sesa politike. Ai ishte i prirë pak drejt disa ideve mistike, që nga ato indase e deri tek ato të sekteve myslimane, gjë që bisedat i mbushte me emocione dhe ballafaqim mendimesh. Na pati ndodhur një rast që të rrinim mysafirë në Prizren tek disa miq tanë të përbashkët dy net duke zhvilluar asi debatesh të hallakatura. E pata nxitur t’i rikthehej edhe studimit të letërsisë, duke i kërkuar tekste për t’ia botuar te revista “Fjala”. Nga fundi i vitit 1998 dhe fillimi i vitit 1999 ai vinte gjithnjë e më rrallë në Prishtinë. Tash që po e dija për të vrarë, nuk e kujtoja dot takimin e mbrëmshëm me të.

Profesor Latif Berishën e kam pasur mësimdhënës në fakultet dhe bëja pjesë në atë grup njerëzish, të cilët e respektonin për qetësinë dhe mirësjelljen e tij. Pamja e tij markante nuk më shqitej nga mendja. Por, në përfytyrimin e çasteve të fundit të jetës së tij, më dukej se e shihja kur dilte ta hapte portën, se si fillonte e zvogëlohej dhe ngadalë humbte pamja e tij në errësirë. Avokatin Bajram Kelmendi e njihja më pak, meqë me të nuk më kishte rastisur të rrija shumë. E mbaja mend se kur ishim në grevën e urisë të gazetarëve në pallatin e “Rilindjes”, në vitin 1993, ai vinte çdo natë, rrinte me ne një copë herë dhe recitonte vargje të Gjergj Fishtës. Pinte duhan me llullë. Mirëpo, unë e njihja më shumë gruan e tij, Nekiben, e cila ishte sekretareshë e partisë sonë. Me të kishim bashkëpunim shumë të mirë. Djemtë e tyre nuk i njihja, sikundër që nuk e njihja as Agim Hajrizin dhe të birin e tij. Por, tronditja edhe për ta ishte e madhe.
Në atë ankth e dëgjuam kur u hap dera e garsonierës që kishim pranë, ku banonte një i njohur yni, Naseri, me të fejuarën e tij. E hapëm derën dhe u përshëndetëm me Naserin. Ai dukej i shkujdesur. E pyeta se si ishte gjendja në qytet. Ai tha se ishte e zakonshme. E pyeta se a mund të dilja unë dhe të shkoja me të deri tek ime motër, në lagjen Vellusha. Nëna e Naserit ka qenë ndrikulla e fëmijëve të motrës sime dhe ai ishte i familjarizuar me familjen e saj. Naseri na tha se nuk kishte ndonjë problem dhe se mund të shkonim bashkë. Unë ende po hezitoja, por Edibja nguli këmbë të largoheshim menjëherë nga banesa jonë e të shkonim atje. U bëmë gati shpejt.

Nuk morëm pothuajse asgjë me vete, për të mos rënë në sy. Sapo dolëm nga banesa u takuam ballë për ballë me një fqinjin tonë serb, një djalë i ri të cilit as emrin nuk ia dija. Ndonëse shumë i ri, ai atë ditë ishte me uniformë ushtarake. U shikuam të hutuar, pa u përshëndetur. Pastaj, me Naserin kaluam nëpër oborrin e Çerdhes së Fëmijëve “Gëzimi Ynë” pranë banesës sime dhe dolëm te udhëkryqi, që është poshtë Mensës së Studentëve. Disa vetura udhëtarësh dhe disa autoblinda shkonin e vinin, por jo edhe aq shumë. Njerëz në rrugë nuk kishte. Ecëm nëpër rrugën “Ramiz Sadiku”, por Naseri më tha se duhej të ndalej në banesën e Meli Qenës, ku ishte e fejuara e tij, së cilës duhej t’ia dërgonte disa gjëra që kishte marrë në garsonierë. Aty ku hymë banonin jo pak familje serbe. Menjëherë vura re se në ballkone rrinin nga dy ose tre njerëz, që e vrojtonin rrugën. Derisa unë po prisja në rrugë, më cingëroi celulari. Ishte gazetari Xhavit Beqiri, që po interesohej ku isha dhe çfarë po bëja.

I thashë shkurt se jam në rrugë dhe e mbyllëm bisedën. Naseri u kthye shpejt dhe ne morëm disa rrugica e dolëm te parku i qytetit. Para hotelit “Park”, i cili ishte një shtëpi publike, që e administronte një serb, të cilin e quanin Bata, po rrinin dy serbë, punëtorë a klientë. Na shikuan si të çartur, por nuk folën asgjë. Ne hymë në rrugën Vellusha dhe pas disa minutash mbërrita para shtëpisë së motrës sime. U ndiem të lehtësuar.
Në atë shtëpi unë kisha jetuar me vite. Në fakt, ajo ishte shtëpia ime e dytë. Motra ime, Fatimja, ka qenë nga ato motra që edhe e kanë formësuar simbolin e motrës së përkushtuar deri në flijim për vëllain. Aq e përkushtuar, e dashur dhe modeste, mund të jetë vetëm një grua e ndershme, një besimtare e devotshme. Kurrë në jetën time nuk kam parë mërzi në sytë a në fytyrën e saj. Mbase për këtë arsye, në ditën kur po ndërronte jetë, disa minuta para se të ndahej nga ne, i pati thënë motrës sime tjetër, Arifes: – Si po i msheli sytë përpara po më dalin veç lule.

Kur dikush nga ne u mundua në ato çaste të fundit të jetës së saj, t’ia përkujtonte se duhej të thoshte shahadetin, ajo ia ktheu:
– Tanë kohën unë bie shahadet!
Në rastin e saj e kam parë më qartë se kudo tjetër, qetësinë dhe përgatitjen e njeriut për të shkuar nga kjo botë, pa frikë e pa mërzi. Jeta e saj ka qenë e përmbushur me shërbim ndaj burrit, ndaj fëmijëve, ndaj familjes së saj e familjes së të shoqit, ndaj mysafirëve të njohur e të panjohur, që me decenie derën e shtëpisë së vjehrrit të saj, Rrahmanit dhe të burrit të saj, Namanit, e kanë gjetur të hapur edhe në pikë të natës. Mikpritja e Namanit dhe e motrës sime, për ata që i kanë njohur, është pikërisht ashtu si përshkruhet mikpritja shqiptare në literaturën romantike.

Në shtëpinë e motrës sime gjetëm jo vetëm anëtarët e asaj familjeje të madhe, por edhe disa mysafirë të tyre. Megjithatë, mua m’u duk se disa nga njerëzit aty u hutuan kur më panë. Lajmet se ishin vrarë disa personalitete të njohura të LDK-së dhe të asaj që quhej “alternativa kosovare”, i kishin ndërgjegjësuar se edhe figura të tjera të lëvizjes shqiptare mund të ishin cak i hakmarrjes së shtetit serb. Në fakt, ata kishin të drejtë në drojën e tyre, por unë më nuk kisha ndonjë zgjidhje tjetër.

Po të mbetesha në banesën time, puna mund të shkonte ters. Të nesërmen e asaj dite, fqinja jonë, Sanija, e lajmëroi me telefon Ediben se atë natë, rreth orës 21.00, në derën e banesës sonë kishin ardhur disa policë, e kishin rrapëlluar derën, kishin pritur që ajo të hapej, pastaj kishin folur me dikë me toki-voki, duke bërë pyetjen: “Sta da radimo?” (Çka të bëjmë?) e pas një kohe ishin larguar. Sanija i kishte dëgjuar bisedat e tyre, e fshehur prapa derës së banesës së vet, e cila është përballë sonës. Tash po na njoftonte që ta dinim se policia kishte qenë në derën tonë.

Por, me telefonatat që bëheshin, veçmas pas masakrës ndaj familjes së gruas sime, në fshatin Bellacërkë të Rahovecit ishte e zorshme të ruhej konfidencialiteti i strehimit tonë. Në mëngjesin e datës 25 mars forcat serbe kishin hyrë edhe në fshatin Bellacërkë të Rahovecit dhe kishin vrarë rreth shtatëdhjetë banorë të fshatit, të gjithë civilë. Në mesin e të vrarëve ishte edhe babai i Edibes, Hysni Zhuniqi, pastaj dajallarët, Sedati dhe Irfani, kushërinj dhe djem dajallarësh, që të gjithë së bashku rreth dyzet, nga rreth shtatëdhjetë që ishin vrarë në atë fshat dhe në të njëjtin vend. Tragjedia bëhej edhe më e madhe pasi që disa prej tyre, në mesin e të cilëve Hysniut, Sedatit e Irfanit, nuk u ishin gjendur trupat.

Dhembja e madhe për humbjen e tyre ishte shumëfishuar edhe nga fakti se nuk dihej se ku ishin trupat e tyre. Një numër i pafund bisedash telefonike me njerëz të farefisit të Edibes që gjendeshin në Zvicër, në Gjermani e gjithandej në Evropë, përshkonte ditët e zymta e netët e trishtuara të atij fundmarsi. Ishte e pakuptimtë të thuhej se duhej bërë kujdes e të mos jepeshin të dhëna se ku gjendeshim, në vorbullën e gjithë asaj tragjedie që kish ndodhur me farefisin e saj. Të gjithë ishin në siklet me të drejtë nga kjo punë.
Netët në shtëpinë e Namanit, ku qemë mbledhur më shumë se tridhjetë njerëz, ishin të trishtuara. Fëmijët dhe gratë flinin që të gjithë në bodrum, i cili ishte i parregulluar për banim. Ndërsa, disa nga burrat bënim njëfarë roje në katin e dytë të shtëpisë. Kishim një qifte dhe një pushkë M48 me disa fishekë. Vetë ideja që të bëhej ajo roje ishte pothuajse absurde. Nëse do të shkrepej ndonjë plumb ndaj forcave që do të mund të hynin në shtëpi, ashtu rrezikohej jeta e të gjithëve. Por, në aso rrethanash të rënda, duket se as vendimet që merren nuk janë plotësisht racionale.

Në natën e 29 prillit, dy ditë para se të na dëbonin nga rruga Vellusha, unë po bëja vëzhgimin në katin e dytë të shtëpisë. Mund të ketë qenë ora rreth tre pas mesnatës. U habita pa masë kur pashë një grua të veshur me rroba të bardha, e cila ecte përmes rrugës, maste me sy shtëpitë, nganjëherë ndalej për disa çaste e pastaj ecte sërish, por ngadalë e si duke kërkuar ndonjë gjë të humbur. Meqë dritat e rrugës ishin në funksion, e dallova qartë se ishte një grua e hollë, zeshkane, me flokë të shkurtra. Nuk ia kisha idenë se çfarë po bënte e çfarë po kërkonte ajo grua në atë orë nate, në kushtet e orës policore dhe të luftës.

Por, më 30 mars 1999, kur ushtarë rezervistë dhe policë hynë edhe në shtëpinë e Ismailit e të Selvetes, ku ne patëm kaluar dy net më parë dhe na nxorën me dhunë në rrugë, duke na kërcënuar se do të na vrisnin nëse nuk dilnim për pesë minuta, e pata të qartë ecejakun e asaj gruaje. Ajo ishte pjesë e ekipit të policëve dhe ushtarëve që po na dëbonin, ajo po u jepte kuotat se deri te cilat shtëpi duhej të ndërhynin për atë ditë, meqë dëbimi ishte sistematik, nga shtëpia në shtëpi, lagje më lagje. Atë person e kam portretizuar më vonë në dramën time “Bryma e vdekjes”, duke e emërtuar “Gruaja shurdhmemece”, një agjente e shërbimit sekret serb që bëhet edhe snajperiste dhe e vret një të ri të rebeluar në kampin e Bllacës.

Roli i asaj gruaje në piketimin e shtëpive shqiptare që duhej të dëboheshin, (sepse në atë lagje kishte edhe shtëpi serbe, të cilat ajo natyrisht që i kishte markuar që të mos trazoheshin), është provë e një planifikimi të detajuar të dëbimit dhe të spastrimit etnik. Një eksperte e tillë, që i di shtëpitë e shqiptarëve e të serbëve, që planifikon me gjakftohtësi e me saktësi dëbimin, nuk mund të bëhet brenda katër-pesë ditëve, pas fillimit të bombardimeve të NATO-s ndaj caqeve ushtarake serbe.
Nga shtëpia e Ismailit e Selvetes neve na dëbuan pasditen e 30 marsit. Kur na nxorën nga oborri në rrugën Vellusha, ajo ishte e stërmbushur nga njerëz të dëbuar nga shtëpitë e mësipërme. Dëgjoheshin vaje e klithma të fëmijëve dhe zhurmërima e hapave të njerëzve që ecnin me kokë ulur, si të ishin të kurdisur të ecnin ashtu.

Nga njerëzit që më ranë në sy menjëherë ishte Rexhep Boja. Ishte disa hapa para meje. Disa shtëpi nën objektin e Kryesisë së Bashkësisë Islame, në një shtëpi shpërthyen të qara fëmijësh e grash. Rruga që po na çonin ishte që të ktheheshim në të djathtë e të kalonin pranë shkollës “Vuk Karaxhiq”, na nxorën te xhamia e Çarshisë e prej andej rrugës Dogrijoll e tutje te Stacioni i Trenit. Policët e ruanin turmën në të dyja anët, me tytat e drejtuara në turmë. Dëgjohej vetëm zhurmërima e hapave dhe urdhrat e policëve të armatosur. Kur na futën në hapësirat e Stacionit të Trenit, aty duhej t’i prisnim trenat që do të vinin e do të na depërtonin dikah. Askush nuk e dinte se nga do të na depërtonin.

Kishte që thoshin se do të na depërtonin drejt Nishit. Në stacion kam parë Avni Spahiun e Alush Gashin, të topitur edhe ata si të gjithë ne të tjerët. Kur erdhi një tren, e gjithë turma u dynd drejt tij. Ne provuam të hynim po nuk arritëm dhe unë thashë të prisnim trenin tjetër, por Edibja insistoi të provonim prapë dhe disi arritëm të futeshim brenda. Ishte tmerr brenda, nga kallaballëku. Por, më mirë që të niseshim për diku sesa të rrinim natën në atë stacion, ku vigjilonin policë e civilë serbë të armatosur. Udhëtimi ishte i mundimshëm dhe i paharrueshëm, sepse po largoheshin me dhunë nga shtëpitë tona, nga qyteti ynë, nga vendi ynë.

Në Bllacë pamë tmerrin me sy. Aty ishim në një kamp përqendrimi, sepse nuk mund të dilnim prej tij, meqë ai ruhej nga forca speciale të policisë së Maqedonisë. Policët ishin shumë brutalë në komunikim, ishin sadistë, sepse kënaqeshin duke na parë se si vuanim. Në dramën “Bryma e vdekjes” e kam tematizuar vuajtjen njerëzore në këtë kamp si dhe brutalitetin e sadizmin e policisë së Maqedonisë. Vetëm pasi e kam shkruar atë dramë jam liruar nga ankthi që më shkaktonte kujtimi i kampit të Bllacës. Një policit i pata thënë se do t’ua përjetësoja turpin që po bënin duke na keqtrajtuar, kur edhe pa keqtrajtimin e tyre jetët tona ishin të shkatërruara në atë kohë. Se si erdhi puna që pas disa vitesh, m’u kërkua nga kryeministri i Kosovës, Hashim Thaçi, që ta shkruaja një tekst përkujtues për kampin e Bllacës, i cili u vendos në një obelisk në zonën neutrale dhe i cili ende është po aty. Teksti është ky:

“Kjo zonë ndërkufitare prej datës 25 mars 1999 deri më 7 prill 1999 ishte vendqëndrim i detyrueshëm për mijëra civilë shqiptarë, viktima të spastrimit etnik të ushtruar nga Serbia. Ata këtu u mbajtën në kushte ekstreme, aq sa vuajtjet e tyre u shndërruan në një katastrofë humanitare.
Bari që mbin nga toka edhe në këtë vend duhet ta ushqejë pajtimin, por koha që ecën nuk duhet ta zbehë as këtu kujtimin”.

Kampi i Bllacës ishte një përvojë unike në jetën time. Aty pashë për së afërmi vuajtjen e thellë të mijëra njerëzve me jetë të shkatërruara. Kurrë nuk e harroj pamjen e një fqinjit tim, Misimit, mësimdhënës matematike në fakultet, të cilin e pashë se si po përpiqej të ngrinte një shator të vogël plastike, duke përdorur gurin si mjet pune. Po e qëllonte me atë gur një hu të vogël, i gërmuqur. Edhe pse po e qëllonte me tërë fuqinë e vet, huri nuk po hynte në dhe, meqë nuk e kishte mprehur dhe guri nuk ishte mjeti i përshtatshëm për atë punë. Pra, e pashë me sytë e mi se si një mësimdhënës universitar kthehej në kohën e gurit, thënë figurativisht.

Aty kam ndenjur me një këngëtar që qante dhe ishte i bindur se jeta e tij dhe e të gjithë neve ishte përfundimisht e shkatërruar dhe nuk ma vinte fare veshin kur i thosha se do të bëhej mirë. Në atë kamp ka vdekur profesori dhe patrioti i njohur Ahmet Mumxhiu, të cilin e respektonim të gjithë në lagje po dhe në tërë Prishtinën. Aty e kam parë me sytë e mi një djalë të ri se si u çmend dhe nga afër e kam shikuar gjithë dramën e familjes së tij, derisa vetë po përpiqesha ta ngrohja paksa Bubulinën, pranë një zjarri të ndezur në asfalt, sepse nga të ftohtit, nga pagjumësia dhe nga uria, faktikisht i ra të fikët dhe mezi u këndell. Aty kam ndenjur me kushëririn tim, Sejdiun, i cili kishte mbetur fillikat.

Nuk e dinte as ku e kishte gruan, as djemtë, as rejat, as nipat, as mbesat. Vëllezërit, jo se jo. Me të ishin bërë bashkë në kampin e Bllacës djemtë e të vëllait, Kujtimi e Arbeni, ata kujdeseshin për të. Baca Sejdi pinte duhan tërë kohën, tundte kokën dhe mezi nxirrte zë. Aty kam takuar edhe motrën time të dashur, dadën Fatë, me djemtë e me rejat, me nipat e me mbesat, nën qiellin e hapur, disa ditë pa ngrënë e pa pirë asgjë. Edhe në atë vuajtje ajo u përpoq të kujdesej për mua, më dha pak qumësht që u ishte gjetur dhe deshi të ma jepte xhemperin që e kishte të veshur, sipas saj që të mos ftohesha.

Kampi i Bllacës ka qenë një kamp përqendrimi fashist, ku njerëzit i janë ekspozuar vuajtjes dhe vdekjes. Unë i përmbahem kësaj formule. Përveç në dramën “Bryma e vdekjes”, vuajtjen në atë kamp e kam përshkruar edhe në një cikël poezish me titull “Poezia e Bllacës” në vëllimin “Rigjetja e vetes”.
Në poezinë “Faltorja e munguar” jam munduar ta zbërthej e ta plasoj se degradimi, ikja nga besimi kanë qenë shkaqet që na e sollën atë katandisje:

FALTORJA E MUNGUAR

Tash që kanë kaluar kaq vite
Më vjen turp ta mendoj
Si s’u kujtova vetë
Po si s’u kujtua askush
Që të ngrehnim një faltore
E të luteshim me zemër
Me ballë përdhe
Në baltën e Bllacës
Zoti të na i falte mëkatet tona të mëdha
Që na kishin sjellë në atë vend
Ku po e humbnim kuptimin
E po bëheshim vetëm hije lebetitëse
Të një jete të shkatërruar
Edhe me duart tona
Si more as mua s’m’u kujtua?

Ndërsa në poezinë “Kur vinte buka” e kam evokuar idenë se si hakërrohej masa për bukë, duke u shndërruar në një masë agresive, të rebeluar, një asociacion me përvojën e Musait me popullin e tij të rebeluar derisa ai ishte në takim në Zotin:

Oh
Kur vinte buka
Masa e kotur zgjohej e egërsuar
Si në filmat e Ajzenshtajnit
Dhe lëvizte në rreth
E askush s’mund t’i kapte bukët që fluturonin
Sepse secili e pengonte secilin

Kërkonin t’u jepej diçka tjetër
E prandaj ulërinin, silleshin në rreth
Shanin mallkonin
E shkelnin mbi bukët që kishin rënë përtokë

Këta njerëz nuk po mësonin asgjë
Nga përvoja e popullit të Musait
As në atë siklet, o medet!
Veç viçi që t’i faleshin, po u mungonte

Pas pesë ditësh në atë kamp erdhi urdhri që gratë dhe fëmijët mund të dilnin, ndërsa burrat jo. Mezi e binda Diben që t’i merrte dy vajzat tona, Teutën dhe Bubulinën, e të dilte. Kur u larguan drejt autobusit, unë u lehtësova. Për mua me rëndësi ishte që ato të shpëtonin nga ajo vuajtje, sepse për veten më as që po mendoja. Por, pas disa minutash, ato u kthyen dhe nuk donin të shkonin pa mua. Më duket se Bubulina kishte bërë më së shumti luftë që të mos shkonin pa mua. Mezi i binda, duke i marrë me të mirë, duke i lutur dhe disi u nisën. Mbeta krejt vetëm në atë masë njerëzish të hutuar, të dërrmuar, të thyer, të shkatërruar. Shkova në një kënd dhe rashë e fjeta, pas pesë ditësh që vetëm kisha dremitur ulur ose edhe në këmbë. Kur u zgjova, turma e burrave (burra u thënçin) ishte alarmuar, ishte shndërruar në një masë të tmerruar, lebetitëse, nuk e di çfarë. Dikush kishte përhapur fjalë se policia serbe na kishte rrethuar dhe se do të na vrisnin të gjithëve. Po mundohesha të qetësoja disa që kisha afër, por aty e kam parë me sytë e mi se si njerëzit, kur i kapë frika e madhe, thjesht u paralizohet edhe mendimi logjik. Kur e pashë se ajo histeri nuk mund të ndalohej, u shkëputa prej asaj mase, zbrita në luginë, ku e kalova natën me bacën Sejdi, me Kujtimin e me Arbenin.

Të nesërmen herët, në orën pesë të mëngjesit, me ndihmën e Kujtimit që ishte angazhuar në Kryqin e Kuq, dola disi nga kampi. Tek po dilja i pashë Muharrem Qenën dhe Igballen se si po mundoheshin të dilnin, po Muharremi dukej i sëmurë dhe e kishin një valixhe të madhe me vete. U afrova dhe ia mora Igballes valixhen, e kapa Muharremin në njërën anë e Igballja në tjetrën dhe, ashtu dolën edhe ata. U futëm në një autobus dhe u nisëm për në Tetovë. Igballja u shkreh në vaj, sepse në kamp kishin mbetur fëmijët e tyre.

Kur arrita në Tetovë e gjeta disi Memlin, pastaj me të shkova në familjen ku ishin strehuar Edibja me vajzat. Familja e Burhan Xhaferit ishte një familje e vogël dhe realisht e varfër, por ata ishin njerëz të mirë e me zemër të madhe. Na strehuan e na ndihmuan si të na kishin anëtarë të familjes së vet. Ne u jemi mirënjohës gjithmonë atyre njerëzve të mirë.

(Marrë nga numri i dytë i revistës për kulturë, gjuhë dhe media, “Akademia”. Ky shkrim është në librin e po të njëjtit autor, me titull “Sekretet që nuk i mori me vete Ibrahim Rugova”, botuar në vitin e kaluar)