Duke filluar qysh nga lashtësia, kur Myzeqeja jonë, perla e bukurive të mëdha të Adriatikut quhej me emrin e saj të moçëm Taulanti, kjo trevë ka qenë një krahinë shumë e zhvilluar për ato kohëra dhe mjaft e përmendur në të gjithë botën.

Në qytetet e saj antike me famë si Apollonia, Arnisa, Adria, Daulia (Daullasi), Dimali, Portëza,(Porti), Mbyeti, Dasareti, Pirgu, Spinarica e tjerë, lulëzuan arti, kultura, skulptura, piktura, oratoria, folklori, sportet dhe mjaft shkenca të tjera.

Thesare të shumta të këtij qytetërimi të lashtë, i të parëve tanë, që ekzistonte qysh para mijëra vjetësh, por edhe ato të Mesjetës, kanë mbërritur deri në ditët tona dhe tashmë, për vlerat e tyre të çmueshme që bartin janë bërë pjesë e kulturës botërore.

Në universitetin famoz të Apolonisë së Myzeqesë, vinin student nga e gjithë bota e atëhershme, mjaft prej të cilëve në auditorët e tij u bënë profesor, dijetar, artist dhe historian të dëgjuar, që lanë pas një emër të ndritur, por edhe ushtarak të zot, të asaj periudhe të largët.

Tek ky universitet i dërgonin fëmijët e tyre për të marrë njohuri të thella shkencore, dije në fushat e bukura të artit dhe një kulturë të gjerë e të përparuar, vetëm familje të pasura dhe shtresat e larta të asaj shoqërie, por edhe lider të mëdhenj ushtarak që drejtonin perandorinë dhe ushtritë e saj.

Këtu, në këtë qytet të lavdishëm dhe hijerëndë myzeqaro-ilirian, plot kulturë, stoli dhe skulptura mermeri, studioi për disa vjet edhe Oktavian Augusti, një nga perandorët më të dëgjuar të Romës së Lashtë, i cili në shenjë respekti e dashurie për të dhe popullin e saj artdashës, i akordoi Apolonisë edhe një status të veçantë vetëqeverisës dhe tepër të privilegjuar gjatë periudhës së mbretërimit të tij.

Megjithëse forcat e mëdha të natyrës, por edhe okupatorët e shumët që u derdhën vazhdimisht nëpër shekuj mbi këtë krahinë u sollën keq me atë, duke e dënuar dhe dëmtuar mjaft rëndë këtë trevë iliro-pellazgjike kaq të zhvilluar e me histori të ndritur, por kultura, arti, folklori, muzika dhe sidomos këngët popullore e vallet epike të kësaj treve, nuk u shuan kurrë.

Ato mbijetuan për qindra e qindra vjet me radhë, tek populli ynë i mrekullueshëm myzeqar me shpirt artisti, dhe u përcollën nga njeri brez në tjetrin, duke mbërritur deri në kohët e sotme.

Trashëgimia e këtij folklori kaq të pasur e me rrënjë që nga lashtësia, ka një vazhdimësi të pandërprerë qysh nga ato kohëra të hershme dhe ajo gjendet pothuajse në të gjithë krahinën e Myzeqesë.

Kjo trashëgimin e madhe ka një shtrirje dimensionale mjaft të gjerë dhe fillon që nga fshatrat Spille, Rreth-Greth, Vilë e Boshtovë në veri, vazhdon në Divjakë, Lushnje, Kuçovë, Libofshë ( Karatoprak), Fier, Pojan, Shën Pjetër, Bishan, Pishë Poro dhe përfundon në perlën e bukurive të Nartës, që kufizohet me qytetin e Vlorës, në jug.

E tërë kjo pasuri kaq e vyer folklorike shfaqet dukshëm edhe sot me të gjitha format e ekzistencës së saj dhe me një repertor mjaft të larmishëm, duke nisur që nga krijimtaria vokale, (një zëshe, apo shumë zëshe-polifonike), krijimtaria instrumentale dhe deri tek vallet e vjetra qindra vjeçare, të cilat kërcehen edhe tani aq bukur nëpër Myzeqe.

Populli Myzeqar, me një qytetërim të lashtë, megjithëse i okupuar e robëruar, por kurrë i nënshtruar, ai ka bërë vazhdimisht një jetë prej artisti. Njerëzit e kësaj krahine, nuk janë ndarë

kurrë, për asnjë çast nga arti, sporti, oratoria, humori, teatri , muzika, dhe sidomos nga kënga e ëmbël myzeqare e vallet e tij të mrekullueshme, porsi ato valët e detit plot bukuri, të cilat nën shoqërimin e fyejve, borive, defit, daulleve dhe melodive të instrumenteve të tjera autoktone muzikore, ishin dhe mbetën perla të vërteta të kësaj treve artdashëse .

Ja si i përshkruan vlerat e mëdha folklorike të Popullit artdashës Myzeqar rilindësi i madh, dijetari, ideologu, folkloristi, ekonomisti dhe shkrimtari ynë Zef Jubani (1818-1880), që i njihte mjaft mirë dhe i respektonte aq shumë myzeqarët:

“…Emri Myzeqe vjen nga emri Muzikë …banorët e Myzeqesë, janë të prirur nga Muzika…Filozofët tanë të vjetër zbuluan praninë e saj tek ata(myzeqarët) dhe prandaj i kushtuan Perëndisë së Muzikës qytetin e Pojanit mbi brigjet e Adriatikut dhe e ngritën atë për të qenë si mësim dhe si model për kombin e vet dhe për popujt e huaj…banorët e atyre vendeve e mbajnë me vehte emrin myzeqar, që donë me thanë, njerëz të prirur ka muzika, të cilët i përgjigjen edhe sot me fakte këtij tributi tradicional… Kur shpirti i tyre tronditet nga misticizmi i muzikës, shihen si të dehur deri në ekstazë dhe atëhere duket çasti me të cilin improvizojnë këngë sipas shijeve kombëtare me koncepte të madhnueshme dhe të jashtëzakonshme, tue ua përshtat melodinë e ëmbël dhe prekse në mënyrë origjinale… Këngët e Myzeqesë janë nga më të mirat dhe nga më të kërkuemet e këtij kombi…”.

Dhe kishte shumë të drejtë ky erudit shkodran me analizat dhe konkluzionet e tij të sakta shkencore për Myzeqenë. Ai si një dijetar i përmasave të mëdha, i ishte referuar pikërisht mitologjisë klasike iliro-pellazgjike, të përvetësuar e vjedhur nga okupatorët greko-sllav, e cila na tregon qartë edhe për hyjnorin më të rëndësishëm të botës antike me emrin Apolon, (të birin e Zeusit), që ishte Perëndia e Muzikës, e Arteve dhe e Poezisë. Jo më kot në zemër të Myzeqesë, mbi dy kodra me bukuri magjike, pran detit dhe buzë lumenjve, ne gjejmë emrat e dy hyjnorëve, vëlla e motër, atë të Apolonit dhe pran tij Artemidën (Ardenicën e sotme). Të parët tanë(pellazgo-ilir) i prunë dhe i ngritën mbi piedestale natyrore këto dy hyjni në Myzeqe(Taulanti), sepse ishin njerëz të artit, të muzikës, poezisë, por edhe të punës. Në antikitet njerëzit preferonin më tepër ato hyjni, që u përshtateshin më mirë zakoneve, traditave dhe shijeve për plotësimin e nevojave të tyre shpirtërore. Taulantët, duke jetuar në një trevë mjaft të pasur si Myzeqeja dhe të dhënë shumë pas argëtimit, artit dhe muzikës, por edhe trimërisë, preferuan Hyjnorin Apolon, Perëndinë e Muzikës, që ta kishin në shtëpinë e vet, duke lartësuar kështu edhe më shumë emrin e tyre në ato periudha tepër të hershme.

Po kështu edhe diplomati, shkrimtari, fizikanti, historiani dhe konsulli francez pranë Ali Pashë Tepelenës, Français Pouqueville (1770-1838), që i njihte jo pak historinë, kulturën, artin dhe famën e myzeqarëve, kur flet për këta dhe cilësitë e tyre, ndër të tjera ai ka shkruar:

“…Gratë myzeqare dhe të rrafshit të Tomorrit, janë thesare me vlera të vërteta bukurie për kurorën e dashurisë…me sy të mëdhenj, të kaltër e të ndriçuar me flakë qiellore, me flokët gështenjë në të verdha, hundë të hollë, gojë të ëmbël…me lëkundjet e tyre trupore, elegante dhe të ndjeshme, me finesën e këmbeve të tyre, çdokush mund ti marrë për Perëndesha të Lashtësisë, apo Nimfa, me të cilat profeti zbukuroi parajsën kur priste miqtë e tij më të nderuar…të gjitha shfaqen si prototipe të përkryera të bukurisë…toskët janë rraca më e bukur ndër tërë shqiptarët, janë racë burrërore, luftarak, mikpritës, këmbëngulës, besnik ndaj miqve dhe aq të fort, sa është vështirë ti lëvizësh nga vendi i tyre…”.

Populli vital i kësaj krahine, plot me virtyte të larta e gjithfarë zakonesh të bukura, u qëndroi gjithmonë besnik traditave të veta, të cilat mbetën bashkudhëtarë me të, në gjithë jetën e tij.

Myzeqari edhe kur shkonte në luftë, apo në arë për të punuar, mbrëmjeve në stane, ose duke ruajtur e kullotur tufat e bagëtive nëpër fushat e tij të lulëzuara, anës së lumenjve plot me ujëra të ftohta malesh dhe brigjeve të detit gjithë freski e kaltërsi, atë e shikoje gjithmonë me fyej në dorë dhe këngë në gojë. Ai i ka kënduar vazhdimisht gjithë pasion bukurive pafund të krahinës së tij, heronjve e trimave të rënë nëpër luftra e beteja për liri, dashurisë dhe sidomos vashës myzeqare, kësaj shtojzavalle me flokët e saj gështenjë në të verdha dhe me sy të kaltër, që shquhet për zgjuarsinë, nazet, inteligjencën, elegancën, finesën dhe bukurinë e saj të rrallë.

Janë të shumta këngët e vjetra të kësaj krahine, që vijnë qysh para qindra vjetësh dhe na flasin edhe sot për bukurinë, trimërinë dhe oratorinë e vashave myzeqare.

Ndër këto këngë, ne mund të veçojmë dy perla të kësaj treve, që gati po shuheshin përgjithmonë prej kujtesës së popullit tonë, nga errësira e gjatë nën robërinë turke, si ajo e Bukuroshes së Strumit dhe Çupës së Pojanit. Ato u kushtohen dy vajzave të bukura myzeqare, të cilat, ashtu si dikur gratë e Sulit, e mbrojtën me kobure në dorë dhe trimëri nderin e vet, të familjes dhe kombit të tyre, për të mbetur kështu përjetësisht të gjalla në mendjen dhe zemrën e çdo myzeqari.

Ndërsa Bukuroshja e Strumit u ringjallë rastësisht përsëri, nga ndërhyrja e një lideri diktatoro-proletar, e i gjithëpushtetshëm, Çupa e Pojanit vazhdonte rrugën e saj nëpër humnerën e harresës pa kthim, për të humbur përgjithmonë.

Falë dëshmive të disa burrave të nderuar nga fshati Pojan i rrethit Fier, si mësuesi i talentuar, veprimtari dhe këngëtari popullor Mihal Stefan Gjeçi, Mihal Lena, Ndoni Rrezhdo, Nasi Golemi, Koçi Mandro, Andrea Kili Dimo, Jorgji Tushe, Aleks Loni Gjeçi, Mihal Prevazi e shumë të tjerë, që hodhën dritë me tregimet e tyre për këto akte trimërie të pashoqe, të dëgjuara prej të parëve të vet, sot ne kemi një informacion disi më të qartë rreth ekzistencës së tyre dhe këngëve kushtuar këtyre dy heroinave myzeqare.

Nuk po merrem fare me mendimet e ndonjë intelektuali arkaik e nihilist, apo paranojaku krahinor, të cilët mund të thonë, se këto ngjarje trimërie nuk kanë ndodhur në Myzeqe. Sot e kam të lehtë përgjigjem ndaj tyre, pasi ne tani më shumë i besojmë kujtesës se popullit tonë, gojëdhënave, tregimeve dhe këngëve të tij, sesa njerëzve të tillë të painformuar, apo përrallave pa ndonjë vlerë shkencore të disa pseudo historianëve tanë të Tiranës, të cilët vuajnë ende sëmundjen e rëndë të verbërisë dhe sklerozës, prej leksioneve antishqiptare të shkollës greko-ruso-sllave mbi historinë.

Tashmë dihet shumë mirë nga të gjithë ne, se historia e kësaj treve dhe e gjithë trojeve tona nuk është shkruar fare, sepse shqiptarët janë përndjekur, burgosur, dënuar e vrarë pa mëshirë, edhe pse mësonin gjuhën e vet e jo më të shkruanin historinë e krahinës, apo të kombit të tyre.

Aktet e larta heroike të liderëve tanë kryengritës myzeqar Mihal Kërraba, Nikoll Lushi, Martin Kolashi, Bartol Palesi më 1603, ai i Alush Frrakullës e Filip Zhukës më 1835, por edhe i kapedanëve Gori Myzeqari, Trifon Lala, papa Jorgji Karavastaja, Jorgji Perriu, Mançe Malko, Sul Sinani, Met Roshe më 1840, në këto tre beteja të lavdishme kundër Perandorisë Osmane e të tjera, të mbetura në errësirë dhe zbuluar vetëm kohët e fundit, janë dëshmitë më të sakta, që na tregojnë ne për dhunën e madhe të përjetuar nga populli ynë gjatë asaj periudhe.

Po kështu edhe kalvari i vuajtjeve të rilindasve tanë të mëdhenj fierak, si Kostandin Minga, Jani Kostandin Minga, at Irakli Pylli(papa Isai), Llazi Spiro të Shën Pjetrës, Jovan e Zoi Ndreko të Libofshës, At Ikonom Kozma Dhima e papa Spiro Saqellari të Kolkondasit, hoxha i Radostinës (Ujëmirës) Ymer Driza”Hoxha”(1867-1941) e qindra të tjerë, para, gjatë dhe pas shpalljes së pavarsisë, që ende nuk janë zbardhur plotsisht, ka qenë tepër i pashembullt.

Të gjitha këto fakte, por edhe mijëra ngjarje si këto, na rrëfejnë më së miri, se kush ishte okupatori turk, përse erdhi në Ilirik(jo Ballkan) dhe çfarë masakrash e terrori ka bërë ai për pesë shekuj ndaj myzeqarëve të krishterë, artit, kulturës, folklorit dhe historisë së tyre, por edhe kundër tërë Kombit Shqiptar.

Ja disa nga këngët e humbura, që janë shkruar përsëri mbi bazën e kujtimeve të disa myzeqarëve nga Andy Apolloni për këto dy vajza trimëresha dhe për dy trima të tjerë, të cilat kanë zënë një vend të nderuar edhe në librin ”Këngët e Bilbilëve të Myzeqesë” të këtij autorit, i cili po përgatitet së shpejti për botim.

Bukuroshe e Strumit

———————————

1.

Shkoje anës lumit

Dhe hidhëshe ne vah

Bukuroshe Strumit

Me shtëma në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kērma

2.

Te burimi vije moj

Çdo darkë dhe sabah

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

3.

Ç’bukuri të rrallë

Zoti se ç’ të dha

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

4……

13.

Ngrije pak shaminë

Përmbi vetulla

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

14.

Ta shoh bukurinë

Por si luleja

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

15…..

19.

Oficeri turk

Një ditë se ç’të pa

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

20.

Nga pas se ç’tu qep

Edhe nuk tu nda

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

21.

Mos më prek me dorë

Turçelisë i tha

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

22.

Shpejt koburen nxorri

Dhe në ball ç’i ra

Bukuroshe Strumit

Me shtëmat në krah

Koburen në brez

Fshehur nën kërma

A J. A

Çupa e Pojanit

———————-

1.

Çi kish dalë nami

Në gjithë njerëzinë

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrinë

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

2.

Nëna ja kish falur

Pa masë bukurinë

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrinë

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

3.

Zoti ja patë dhënë

Edhe trimërinë

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrinë

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

4.

Rrugës tek burimi

Se ç’ja zunë pusinē

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrin

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

5.

Një zabit ja mori

Përmbi kokë shaminë

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrin

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

6.

Menjëherë nga brezi

Nxori shpejtë alltinë

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrin

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

7.

Dhe në tokë e shtriu

Zabit osmanllinë

Çupa e Pojanit

Si ylli që ndrin

Shqiponjë e vatanit

Nderoi tërë nahinë

A J. A

Kënga e Rrapos

————————

1.

Se ç’i hipe kalit dhe e le Zhavar’ë

Koburja në bres, ndriste tërë ar

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

2.

Dhe në Fier u sose, duke fluturuar

Zbrite që nga shala dhe ndeze cigare

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

3.

Aty se çu poqe me ca taksidarë

Bashkë me ta na qenë dhe ca tradhtar

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

4.

Që kudo nga shkonin, bënin si të marrë

Dhe grabisnin njerëzit, njësoj si kusar

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

5.

Kur ti drejt burimit ishe duke shkuarë

Tyja se çtë panë dhe të janë afruarë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

6.

Mos pi ujë këtu, të thanë këta zuzarë

Unë do pi u the, se këtu jam i parë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

7.

Do ti jap dhe kalit, se për ujë është tharë

Dhe pastaj të pijë, kush të vij me radhë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

8.

Por këta të krisur, mbanë të turpëruar

Dhe e ngritën zërin, ty duke të ngarë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

9.

Mu në mes të Fierit, brenda në pazar

Së ç’ja nise sherrit me këta qyqar

Lule trimi o Rrapo

O djalë myzeqar

10.

Dhe tek ti dyfektë, se ç’na i drejtuan

Menjëherë i shkrepën, gati sa të vranë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

11.

Shpejt nxore koburen, dy të vdekur ranë

Dhe pesë i plagose, me vigje i çuanë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

12.

Të tjerët ç’ja mbathën, vrapit se ç’ja dhanë

Por njëzetë xhandar, shpejtë të rrethuan

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

13.

Koburen ç’ja dhe, një plaku xhanan

Në thes shpejt ja fute, brenda në duhan

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

14.

Kur mbërritën tek ti, kobure s’të panë

Dhe njerëzit për ty, asnjë fjalë, nuk thanë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

15.

Dhe pastaj xhandarët, ikën dhe të lanë

Ata nuk të prekën, as me dorë, s’të nganë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

16.

Se ç’i hipe hatit, porsi kapedan

Dhe shpejt i the ecë e ngave revan

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

17.

Në shtëpi sa mbërrite e gëzove fshan’ë

Lajmi se çu hap, mori tërë dynjanë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

18.

Shtatë shok kaçak, se çtu gjendën pranë

Të thanë të lumët dora, nderove vatan’ë

Lule trim o Rrapo

O djalë myzeqar

A J. A

Kaçak Tasi me manxerrë

—————————————

1.

Ndër milet qe shumë i ndjerë

Ngrite shtëpi edhe në Fier

Shkallët i bëre me mermer

E thure përqark me tel

Kaçak Tasi trim

Trimi me manxerrë

2.

Dhe të gardhi vure derë

Prisje miq me shumë vlerë

Ta kishin frikën bejler’ë

Kurrë nga ata, spate qeder

Kaçak Tasi trim

Trimi me manxerrë

3.

Me dovletin gjithmonë sherr

Ta rrethuan shtëpinë një herë

Gardh e bënë me asqer’ë

Krisi luftë e paprerë

Kaçak Tasi trim

Trimi me manxerrë

4.

Kokën lanë disa të mjerë

Vet zabiti shkoi si derr’ë

Shumë ja mbathën nëpër terr

Drejtë Beratit shkuanë si erë

Kaçak Tasi trim

Trimi me manxerrë

5.

Në Ardenicë e kishe folenë

Bashkë me shumë burra të tjerë

Shtyre pushkë për Mëmëdhenë

Na e nderove Myzeqenë

Kaçak Tasi trim

Trimi me manxerrë

A J. A

Myzeqeja si një krahine ku jetonte një popull me besim fetar i krishter, ku çdo fshat ka pasur edhe kishën e tij, që drejtoheshin nga pesë manastiret e saj të mëdha si ai i Apollonisë, Ardenicës, Kolkondasit, Sheqishtes dhe Zvërnecit, të cilat kishin edhe shkollat e tyre në gjuhën greke me mësonjës priftërinj shqiptar, bënte një jetë më të përparuar, të organizuar dhe me aktivitete të pasura kulturoro-artistike.

Shfaqet, koncertet, këngët, humori, lodrat popullore dhe vallet e bukura myzeqare me sensin kombëtar, të shoqëruara edhe nga grupet e sazeve, fyejve, defeve, daulleve e tjerë , që zhvilloheshin nëpër dasma, ditë të shënuara shenjtorësh, gëzime familjare dhe festa, të cilat ishin të vazhdueshme në jetën e myzeqarit, si dhe urrejtja e madhe ndaj okupatorit turk, e bënin këtë krahinë që të dallohej dukshëm në çdo drejtim nga trevat e tjera shqiptare.

Në shkollën e kishës së Manastirit të Apollonisë, mësonjësi dhe rilindasi ynë i shquar myzeqar Kostandin Minga (i ati i Jani Mingës), zbuloi këngëtarin brilant, bilbilin e Myzeqesë Llazi Spiro, nxënësin e vet, tek i cili ndikoi shumë edhe në formimin e tij si një patriot e luftëtar i madh.

Ura e Gjanices

Ndërtimi i urës së gurtë mbi Gjanicë dhe i katedrales së bukur të Shën Gjergjit në katundin Fier më 1777, pranë këtij lumi, midis livadheve plot lule anës tij dhe me burime ujë të freskët, përmbi një tempull të mëparshëm kulti kristian mesjetar, ku gojëdhënat e shumta rrëfejnë se në këtë vend të shenjtë pushonte edhe heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti (Skëndërbeu) kur udhëtonte shpesh në këto anë, si dhe karvanët e shumta tregtare, lider ushtarak e perandorak, solli disa ndryshime të ndjeshme në jetën ekonomiko-shoqërore, arkitekturore dhe kulturoro-artistike të këtij fshati e më gjerë.

Megjithatë, pavarësisht nivelit disi të përparuar që kishte kjo trevë për atë kohë, ngritja e qytetit të Fierit më 1864 nga ana e Kahreman Pashë Vrionit, i sarajeve të tij luksoze dhe i një tregu mjaft të madh me mbi 100 dyqane nga një studio franceze arkitektësh sipas stilit evropian perëndimor, krijoi një bum të fuqishëm në zhvillimin e gjithanshëm ekonomiko-politiko-shoqëror të këtij qyteti gjatë asaj periudhe.

Këto zhvillime kaq të mëdha për kohën, si dhe dy hanet e mëparshme tepër të dëgjuara për aktivitetin e tyre çuan gradualisht edhe në ndryshime tē tjera mjaft të rëndësishme në gjallërimin e jetës kulturoro-artistike të popullit të këtij qyteti të ri, por edhe në gjithë krahinën e Myzeqesë.

Tregu i Fierit

Duke përjetuar këto ndryshime të mëdha, tregtar(biznesmen) të suksesshëm fierak, me shije dhe kulturë perndimore italo-francezo-austriake, filluan të bënin investime të fuqishme në të gjitha fushat, për tē rritur me shpejtësi edhe fitimet e tyre.

Kështu gjatë vitit 1900-të, tregtari myzeqar Taçi Mandi ndërtoi kazinonë e parë pranë urës së Gjanicës, në qytetin e bukur të Fierit, e cila shumë shpejt u bë tepër e famshme, jo vetëm për biznes, por edhe si qendër shfaqesh artistike, që frekuentohej vazhdimisht nga këngëtarët më të njohur myzeqar si dhe ata të Vlorës, Beratit, Përmeti, Leskovikut dhe gjithë Shqipërisë së Jugut. Kjo kazino e ngritur afër sarajeve të pashallarëve Vrionas, me koncerte për çdo mbrëmje, ku ushtonte fuqishëm muzika dhe kënga myzeqare, i detyroi bejlerët beratas që të hapnin një proces gjyqësor dhe të kërkonin mbylljen e saj. Duke ndjekur shumë seancave gjyqësore maratonë, pas dy dekadash aktivitet suksesi, aty rreth vitit 1920 kjo kazino me famë u mbyllë përfundimisht.

Qytetarët artdashës fierak, të drejtuar nga liderët patriot, kapedanët e çetave të tyre të armatosura kryengritëse dhe “ Komiteti i Fshehtë i Fierit”, duke parë se paria e Vrionëve e fitoi gjyqin me gjyqtarët e vet të korruptuar të asaj kohe, për ti sfiduar dhe turpëruar atë, morën një vendim të shpejt dhe tepër të guximshëm, që të ndërtonin përsëri dy kazino të tjera në qytetin e vet.

Disa kohë pas mbylljes se kazinosë së parë më 1920-të, tregtari dhe atdhetari trim Sotir Ikonomi për të sfiduar bejlerët Vrionas, në oborrin e katedrales së Shën Gjergjit ndërtoi një kazino të bukur, e cila mjaft shpejt u bë tepër e dëgjuar në të gjitha krahinat e jugut. Fama e saj u rrit edhe më shumë, sepse në këtë kazino filloi të këndonte për çdo natë këngëtari i madh, poeti, luftētari, komandanti i çetës kryengritëse Pojan-Shën Pjetër-Boçovës, bilbili i Myzeqesë Llazi Koli Spiro( Shën Pjetra) me grupi në tij.

Ky akt i atdhetarëve fierak i irritoi edhe më tepër bejlerët beratas, të cilēt para vendosmërisë dhe forcës së popullit të këtij qyteti, nuk mundën tē bënin dot më asnjë veprim për t’ju kundërvënë kohës dhe vrullit të fuqishëm patriotik të tyre.

Duke parë përpjekjet dhe reagimet e dëshpëruara të Vrionasve kundër hapjes së kësaj kazinoje të dytë, patriotët triumfator të këtij qyteti planifikuan edhe hapjen e një kazinoje tjetër, për ti neutralizuar plotësisht përpjekjet e tyre dhe turpëruar ata përfundimisht në ndërmarrjen e aventurave të tilla.

Menjëherë e pa humbur kohë, një pasanik tjetër fierak, nga një fis tepër i shquar për veprimtari patriotike Nasi Toska, po gjatë këtij viti, ndërtoi edhe kazinon e tretë te Porta e Tregut të Madh, në breg të Gjanicës, e cila shumë shpejt hyri në rrugën e suksesit të pandalshëm, si edhe të parat. Edhe kësaj kazinoje ju shtua më shumë nami, pasi ajo u bë shtëpia e dytë për kēngëtarin e dëgjuar fierak Kiu Poro dhe partnerët e tij.

Kështu të treja këto kazino, pas dy haneve të mëparshme të këtij qyteti, hapēn një epokë të re dhe u bënë qendra tepër të rëndësishme për zhvillimin e mëtejshëm të artit, kulturës dhe këngës së bukur fierake dhe asaj myzeqare.

Në këto kazino të Fierit me emër, vinin vazhdimisht edhe grupet e sazeve nga më të mirat e asaj kohë si dhe këngëtarët më të dëgjuar prej gjithë jugut, si gjirokastriti Bilbil Cenko Vlora, Tefik Hyskja nga Skrapari, Isuf Berati, Jonuz e Vangjel Leskoviku nga Përmeti, Kili Gjonçe nga Mifoli e shumë të tjerë, për të kënduar sëbashku me bilbilin tonë të Myzeqesë Llazi Spiro.

Instrumentisti dhe sazexhiu prestigjioz përmetar Isuf Përmeti, një nga më të famshmit e asaj periudhe që vinte shpesh në kazinotë e Fierit ndër të tjera ka thënë:

“…shumë vende unë kam bredhur e gjezdisur, por këngëtar qeflinj të rrallë, që nuk ua gjen dot shokun, nuk kam parë kund si në Fier”.

Kulmin e saj bukuria magjike e këngës fierake e arrinte vetēm atëherë kur këndonin së bashku dy kolosët e mëdhenj tē këngës, Llazi Spiro si marrës dhe Kiu Poro si mbajtës(kthyes), një duet i veçantë dhe i paarritshëm për nga vokali dhe zëri i tyre tepër i ëmbël e melodioz që kishin.

Llazi Spiro, ky këngētar i një niveli mjaft të lart”high class “, në çdo shfaqe dhe koncert me partner të tjerë në Fier, Vlorë, Tiranë, apo qytete të tjera kudo gjetkë, ky ishte dhe mbeti gjithmonë violinë e parë e këngës dhe për vlera të tilla ai respektohej nga të gjithë edhe si bilbili me kobure i Myzeqesë, me të cilin nuk mund të krahasohej dot askush, jo vetëm në këtë krahinë, por as edhe në tërë Shqipërinë e Jugut.

Koçi Mandro dhe Andon Rrezhdo, dy pojanak të nderuar, miq të shkrimtarit tonë fierak Jakov Xoxa dhe punonjës pran serave të eksportit të këtij fshati, ruanin kujtime mjaft të bukura për këngëtarin Llazi Spiro.

Aty rreth vitit 1974-1975, ata rrëfenin se kur ishin të rinj, së bashku me shok të tjerë shkonin vazhdimisht mbrëmjeve prej Pojanit në Fier, në kazinon e Sotir Ikonomit, te kisha e Shën Gjergjit, vetëm pēr të parë këngëtarin e famshëm Llazi Spiro, i cili ishte mjaft i preferuar dhe pëlqejej shumë, jo vetëm nga qytetarët e Fierit, por edhe gjithë myzeqarët.

Kjo kazino ishte gjithmonë plot me njerëz dhe zotërinjtë që merreshin me sigurimin e qetësisë së saj shpesh na thoshin, shkoni te kazinoja e Nasi Toskës, sepse atje këndon Kiu Poro dhe do të kënaqeni, por djemēria nuk pranonin të largoheshin prej oborrit të kishës, sepse donin të shikonin elegantin bukurosh Llazi Spiro të veshur me kostumet e bukura myzeqare dhe dëgjonin zërin e ëmbël magjik të tij. Edhe Kiu Poro ka qenë këngëtar i mirë tregonin ata, por jo si Llazi Spiro, sepse shënpjetaraku ynë ishte kēngëtari më i mirë pothuajse në të gjithë jugun.

Ndërsa Jorgji Uani Tushe, lidhur me këngëtarin shënpjetarak me famë ndër të tjera tregonte:

“… kur isha i ri mësova se origjina ime ishte nga Pojani, por na kishte dëbuar Turqia, për shkak të gjyshit tim Mitrush (Tushi) Kristo, i cili kishte luftuar kundër ushtrisë turke, sëbashku me disa nga Shën Pjetra, për të mbrojtur pasurinë e Apollonisë nga grabitja që i bënte një hoxhë prej Stambolli me xhandarët Osman…Shpeshherë gjatë kësaj periudhe vija nga Petoshaj në qytetin e Fierit, që të bleja plaçka të ndryshme në tregun e madh. Aty takoja njerëz nga kjo zonë dhe i pyesja rreth gjyshit tim të vrarë nga ushtria turke. Në Fier jam takuar edhe me kapedanin e Shën Pjetrës Llazi Spiro, i cili fliste me respekt të madh për luftëtarin e Apollonisë Mitrush Kristo(gjyshin tim). Njëherë Llazi më ftoi të shkoja në kazino se do të këndonte atë mbrëmje. Qysh nga kjo natë sa herë që vija në Fier, nuk kthehesha kurrë në shtëpi pa u parë me këngëtarin më të madh myzeqar Llazi Spiro, që këndonte aq bukur në kazinon te kisha e Shën Gjergjit”.

Ky vigan i këngës fierake dhe asaj myzeqare veç të tjerash ishte edhe poet, krijues, kompozitor, patriot dhe luftëtar i shquar e komandant i çetës kryengritëse të armatosur të Pojan-Shën Pjetër-Boçovës.

Gojëdhënat tregojnë se para, apo pas vdekjes se Llazi Spiros dhe Kiu Poros, në Fier është kënduar edhe një këngë për kazinotë e Fierit dhe dy këngëtarët e mëdhenj të tyre. Mbi bazën e disa vargjeve të mbetura qysh nga ajo kohë, Andy Apolloni ka shkruar edhe një tekst për këtë këngë kaq të njohur e cila po shkonte drejt humbje së saj

Kazinotë e Fierit.

———————-

1.

Kazinotë në mes të Fierit

Të treja janë bërë me nam

Pranë Kishës së Shën Gjergjit

Çdo ditë tundin tërë dynjanë

2.

Brenda në qoshet e nderit

Burra të mëdhenj ato kanë

Që i njohin shumë prej emrit

Se janë këngëtar me famë

3.

Aheng bëhet për çdo ditë

Por dhe gjatë tërë javës

Këtu këngët dhe meloditë

Nuk pushojnë gjer vonë pas darkë

4.

Mbledhur bashkë sazexhinjtë

Ardhur që nga anë e anës

Berat, Përmet dhe Leskovik

Por edhe sazet prej Tiranës

5.

Kënga jonë myzeqare

Është e ëmbël porsi mjaltë

Në Fier kurrë nuk pushon fare

Gjer vonë ndihet për çdo natë

6.

Dhe këto vajzat lozonjare

Dalin, rrinë nëpër çdo park

Luajnë e hidhen si sorkadhe

Bërë të gjitha për merak

7.

Sa fillon të bjerë qendia

Dhe nis bëhet errësirë

Në Fier mblidhen njerëzia

Të dëfrejnë e bëjnë sehir

8.

Nga çdo anë këta djalëria

Plot me gaz dhe me dëshirë

Bredhin këto kazinotë të treja

Deri vonë më të gdhirë

9.

Se për truall edhe për fe

Jo s’të falë kurrë myzeqari

Por dhe për këngë edhe valle

Ky ka qenë gjithmonë i pari

10.

Me rradhë këngët nis i ze

Por si një bilbil prej mali

Dhe trashëgim ato i le

Nëpër breza, djalë pas djali

11.

Se ç’na ngritën dhe bejlerët

Sherr dhe gjyq me kazinotë

Por edhe me këngëtarët

Bënë dava të mëdha Vriont’ë

12.

Pa na shkruan dhe defterët

Se çi mbushën kartat plot

Por çe do mbenë si të mjerët

Kazinotë si mbyllën dot

13.

Këndon bukur Llazi Spiro

Afër mu tek portë e Kishës

Dhe bilbilat i mbajnë iso

Që nga pylli i Ardenicës

14.

Po ja thotë dhe Kiu Poro

Mu tek Ura e Gjanicës

Se ç’i mbajnë thëllëzat iso

Që nga Qafa e Koshovicës

Andy J. Apolloni

New York 2020

Vargje për këngë

————————

Kazinotë e Fierit.

———————-

1.

Kazinotë e Fierit

Të treja me nam

Te kishë e Shën Gjergjit

Tundin tërë dynjanë

2.

Në qoshet e nderit

Burra të mëdhenj kanë

Që njihej prej emrit

Këngētar me famë

Refreni

———-

Këndon Llazi Spiro

Mu tek portë e Kishës

Mbajnë bilbilat iso

Nga pylli Ardenicës

Ja thotë Kiu Poro

Te urë e Gjanicēs

Mbajnë thëllëzat iso

Nga qafë e Koshovicës

3.

Aheng për çdo ditë

Dhe gjatë tërë javës

Këngët e meloditë

Deri vonë pas darkës

4.

Mbledhur sazexhinjtë

Që nga anë e anës

Përmet dhe Leskovik

Dhe sazet e Tiranës

Refreni

———-

5.

Kënga myzeqare

E ëmbël si mjaltë

Në Fier s’pushon fare

Dëgjohet çdo natë

6.

Vajzat lozonjare

Dalin në çdo prak

Luajnë si sorkadhe

Bërë për merak

Refreni.

———-

7.

Sa fillon qëndija

Dhe merr errësirë

Mblidhen njerëzia

Për të bërë sehir

8.

Dhe këta djelmuria

Bredhin plot dëshirë

Kazinotë të treja

Deri më të gdhirë

Refreni

———-

9.

Se për truall dhe fe

S’të falë myzeqari

Dhe për këngë e valle

Është gjithmonë i pari

10.

Këngët radhë i ze

Si bilbil prej mali

Dhe trashēgim i le

Ato djalë pas djali

Refreni

———-

11.

Ç’na ngritën bejlerët

Sherr me kazinotë

Dhe me këngëtarët

Bënë dava Vriontë

12.

Shkruan dhe defterët

Se çi mbushën plot

Por çe do të mjerët

Nuk i mbyllën dot

Refreni

———-

Këndon Llazi Spiro

Mu të portë e Kishës

Bëjnë bilbilat iso

Që prej Ardenicës

Ja thotë Kiu Poro

Te urë e Gjanicës

Bëjnë thëllëzat iso

Nga qafë e Koshovicës

J. Apolloni, New York 2020

Nga: Themi J. Tushe, New York-Kingston Pennsylvania, July 2023.