Nga: Ernest Koliqi (pjesë nga përmbledhja me tregime, Tregtar flamujsh, botuar më 1935)

Nji ndjesi e errët, si nji neveri e paspjegueshme mbante larg Hilush Vilzën nga dugâja e Gaspër Tragaçit. Kur i duhej domosdo me rà atypari, ecte rrâzë dugâjve kundruell, shpejt e shpejt, pa sjellun kryet, pèzull në frygë mos po del tregtari ke dera m’e thirrë. E nji ditë a nji tjetër ai e pritte kët punë, sepse ia kishte borxh nji vizitë mikut të vjetër të shtëpis. Edhe mbas dekës së t’et të Hilushit, Gaspri ruejti miqsin si përpara, vinte për festa e për emna edhe u kujdesue në rasa të ndryshme për shtëpi, ndërsa djali banonte jashta Shqipnije m’u shkollue. E Hilushit, tashti qi u këthye në Shkodër, i përkitte m’u pa me tê e me ndêjë. Gjallnisht e ndiente at detyrë. Vendonte[1] përditë me shkue. Por diç e shtrëngonte me shty ditë në tjetër.

Nji ditë s’pat mâ kah me ikë.

Tue kalue ânës kundruell me Remzi Frashnjetin (kur ndodhte me ndonji shok i dukej veti mâ trim) ndëgjoi nji krizëm në xham t’asaj dugâje. lu desht me i sjellun syt e pau tregtarin, mbas xhamit të dritores së parë ku mbante tryezën, tue i bâ shêj me këthye. Me nji shqetësim në zêmër, qi ai vetë e quejti vetimeveti qesharak, u dâ prej shokut edhe hyni aty mbrêndë.

Gaspri rrinte në kâmbë mbas tryezës në krye të dugâjës.

– Po ti hajde! – bani miqasisht tue i shtrî të dyja duert kah i riu. – Pse m’ikë? Ku jé qi s’vjen? S’më ké gjâ borxh…

Qeshte tue i thânë këto fjalë. Ai të qeshun nuk ia zbutonte aspak ngursin e ashkës[2] së synit, e cila rrinte përherë ngulë në nji ftoftësi arenzid.[3] Hollak, me flokë gati krejt të thimun, ndonse jo fort i shtym në mot, flitte me shpirt e me energji, por kumbimi i zânit ashtu si ashkja e synit qëndronte i ftoftë edhe ndër fjalët mâ miqsore.

Hilushi u ul në nji ndêjse para tryezës edhe nisi tue belbëzue të çfajesohet për vonesën e asaj vizite të detyrueshme. Tregtari, pa ia vû veshin çfajesimeve të tija, vazhdoi:

– A i mbarove krejt shkollët? Të lumtë! Sot po lypet, pra, dija. Jam gëzue shum qi ké gjetë nji nëpunsi të mire e të rehatshme. A e pin duhanin?

– Hilushi mbështolli nji cingare në kuti qi ai ia paraqiti.

– Mue me fal se nuk ulem ndêjun; e kam adet e rrij në kâmbë.

Heshti sa grima, mbandej prap nisi:

– Ti jé djali i mikut mâ të ngusht qi kam pasë…

Zâni këtu i mori nji tingull të çuditëshëm përmallimi, por vetëm për nji ças.

– Yt-àt (dritë-pastë!) kur diq t’i la shum ngatrrueshëm punët e shtëpis. Pat bâ disa gabime… Nejse! më fal qi po të fias kshtu. Flas për të mirën tande. E kam nji farë të drejte; si thue? Do punë, sa kjé përjashta, t’i kam rregullue; tjerat ké me i ndreqë vetë tash qi këtheve. Dishroj qi të vêhesh për fije nji herë e mire: a po kujtohe?

Djaloshi u falnderue pështjellueshëm. Ndiente vërevërtè[4] 4mirnjoje për kujdesin qi tregtari u kushtoi punve të tija kur ndodhej tepër i ri në moshë e larg shtëpis, por i lëvitte[5] përmbrênda edhe nji déll kundrështar për at mënyrë aspak të njomë me të cilën ai përmendte emnin e të t’et dhe ndernat e bâme. S’dij shka kishte dhânë n’at ças mos m’e i pasë për detyrë ato falnderime qi, pa ndonji arsye të caktueme, iu dukeshin shum të randa.

– Sa e ke rrogën?

– Djaloshi çuditej vetimeveti për butësin me të cilën epte përgjigje ndërsa në shpirt ndiesija kundrështare i shndrrohej n’urrejtje t’hovshme.

Gaspër Tragaçi, me fjalina të shkurta e të préme, e këshilloisa me shpenzue në muej për shtëpi, cilat nevojë me plotësue, cilat me i bâ të mângut, sa me ruejtë. Tue folë hove hove siellte, në kolet[6] të fortë bardh si bora hekurosë mâ s’miri, qafën e thatë plot gjallni dejsh të ngrehun, tash kah rruga mbas xhamit tash gjatë dugâjës[7] së gjânë e t’ultë deri në fond ku mbas nji banaku rrijshin në heshtje shegertat. Si i tërhjekun magnetikisht prej atij shikimi me feksime arenzi, edhe Hilushi lëshoi syt mbi rafta e mbi banakë mbushë me gjithnduer[8] mallnash, nëpër të gjitha skâjet e dugâjës plot e përplot me dênga e me arkë, me sendet mâtë papajtueshëm ndërmjet veti, ç’prej[9] shollit për këpucë deri në parmêndë hekuri, grumbullue pa kurrnji kriter estetik, gadi si me dhânë përshtypjen e nji pasunije të pa masë qi përbuzë nevojën e rendimit. Krejt jetën ia kish kushtue fîtimit ai burrë i thât, tânë dej, qi flitte aty mbas asaj tryeze. Me mundime e me flîje[10] e me qindresë të hekurt, tue nisë gadi prej asgjâjet, arriti edhe kapërcei qellimin m’u pasunue si ç’mos kushi.[11] Nga skâji ke dritorja e parë e asaj dugâje, gjith ditën në kâmbë, mbarshtronte[12] shtëpijat, tokët e veta, tregtin e madhe, paret vendue gjithkah me devér.[13] Veç nuk gzonte sympathin e qytetit. I përmbledhun në punën e vet, i vrashëm[14] në fjalë me ata qi bâheshin nevoja e tij, gjallonte i veçuem në mes gjâs së pamatun. Aspak koprrac për vete, pa fëmij, gruen e shtëpin i mbante rnâ së miri. Por rrall fort ndihmonte tjetërkend. Pak mendime ushqente në trû, por të sigurta e të përpikëshme. Për tê jeta shembullente nji luftë, në të cilën mâ i squeti e mâ i zoti njehej ai qi fitonte mâ shum pare. Interesat shpirtnore aspak s’e trazojshin; iu dukshin punë për natyra të ligështa, për mende abnormale.[15] Në fond të çdo veprimi i vizatohej vetëm pyetja: sa? Kjo mundesi, qi çfaqej nëpër fjalë të tija, e turbullonte Hilushin. Aty n’at dugâjë mbushë me mallna të kushtueshëm, para atij njeriu energjik me mendime e fjalë të préme, e ndiente veten si padeshtas të vogël, të pazotsi e të pafuqi.

Këshillet e gjata tregtari kështu ia përfondoi:

– Ruej sa mâ tepër qi të mundesh. Roja, më ndigjô mue, roja[16] e ban nierin të pasun. Të pasun e prandej të lirë. Pse, vire në vesh kët fjalë qi po të tham, veç ai qi s’ka nevojë për të tjerë âsht i lir…

Ky aforizëm i papritun, shqyptue nga ai zâ me tinguj metalikë, ia shpartalloi djaloshit sigurin krenare të zakonshme. Ku e kish thimthin shpotar[17] kundra mendeve të ngushta qi deshiret landore kryekëput robnojnë, ironin e mpreftë me të cilën në tryezë të kafes rrethue prej shokve përpiqej me dërmue prej s’iargu trashamanin e përfitimit të jetës së shumicës në qytet? Mënyra e tij me kuptue botën, qi i dukej mâ e naltë se ajo e asaj shumice, aty iu trand. E ndieu veten të thyem. E ndieu veten fajtuer para atij gjyqtari me kritere paramune[18], qi me sy depërtues e shikonte tue dashtë të hetoje ndoshta në fytyrë të tij mundësit e ardhëshme në jetë. Sa vlerë mund i epte, ai pushtues pasunije qi matej me kùt[19] e njehej[20] me numra, pasunis shpirtnore mbledhë prej anderrtarit të ri mbi libra qi mësojnë me përbuzë paren? Bota e përmbrêndshme, krijue me mundime të gjata, ndërtue copë copë në heshtje e në vetmi, bota e bukur e veçantë e tija qi do të zbulohej copë copë ndër vepra t’ardhëshme, u terratis dalkadalë n’atë dugâjë, ku qarkullonte, tue depërtue për hundësh në shpirt era e pôsaçme e atyne mallnave të përziem. Nji dishir i stërfuqishëm m’u çue me dalë, me ikë andej, e dridhi fund e maje. Por s’mujt me luejtë, ngujue aty prej nji pyetjes së tregtarit.

– Më kanë thânë se din me qitë vjerrsha.

Hilushi çoi syt kah ai. Por n’at ças dikush hyni me blé dishka e mbet ajo fjalë ashtu e varun. Pat kohë në kët ndalim të shkurtë me i mbledhë të gjitha fuqit e veta e m’u pregatitë për nji qindresë të fundme. E kuptonte fare mirë taktikën e Gaspër Tragaçit.

“N’emën të nji urtije kallpe, tue kujtue se më mëson m’u vû për fije në jetë e me gjetë lumnin ashtu si e kupton ai, tash po më predikon e tash po më porosité mos m’u marrë me punë boshe qi s’qesin asnji dobi, por kësaj here s’po e lâ pa përgjegje!”

Arsyetimi aty s’punonte. Si mund të arsyetohet me nji njeri qi prej nji shtatorje të hyjnueshme të Praksitelit[21] orvatet të nxjerri nji kambë për shkallën e vet të mermertë?

Në realitet s’e ndiente vetin të sigurtë. Ai dronte se njomsija e mendimeve të kullueta e të ndritëshme, ndry ziliqarisht në fund të vetes, themel i botës së msheftë vetjake në të cilën ai veçohej me jetue ndër çasa mâ muzikorë kur vokama[22] e pështjellueslime e ndiesive të dalldisuna harmonizohej papritmas mbarshtrue nga skeptri i hollë i Zânës qi u epte shfrim në kângë, ai dronte se njomsija e asaj bote shpirtnore nuk do të mujte të durojë sulmin fyes të fjalve të trasha të tregtarit. Si m’u mprojtë, shka me dhânë përgjegje? Shpëtimin e shifte n’ikje. Vetëm tue u çue e tue dalë nga ajo dugâjë ku i merrej fiyma e i turbullohej mendja mund e ruente të pacenueme shêjtnoren[23] e ndritshme të shpirtit, skâjin hyjnuer ku strukej arsyeja mâ e çëmueshme e krejt jetës së tij. Por do fjalë të paprituna të tregtarit s’e lanë prap me luejtë vendit. Ishte andërr a zhgjandërr?

Tallej a por flitte pëmjimend? Në zâ e në fytyrë Hilushi nuk hetoi asnji qellim talljeje. E u çudit sa s’ka.

– Pse, e shef ti? Të gjithë në botë e dùen vendin e vet, veç nesh. S’ndiejnë këtu gjindja. Por duhët me i bâ me ndie me përdhuni.

Dikur ndër né kishte njerz mâ të xét për kso punësh. Atëherë, pra, s’kishte Shqipni e sot ka. Tash qi ka, s’duem me ditë për tê. A po kujtohe? Un, për veti, nuk shof përparim në ket pikë…

Hilushit nisi me i bré zêmra.[24] Pse m’e gjikue Gaspër Tragaçin, mikun e t’et, mbas fjalve të botës? S’duhet kurr m’u ngutë e me dënue nji njeri pa e njoftë mirë.

Ndiente, ndiente tregtari. Jo vetëm paren çëmonte, fitimin e pares, por edhe dishka tjetër të palandët[25] si përparimin e vendit. Veçse tingulli përherë i ftohtë i zânit të tij s’e lënte djaloshin m’u lëshue krejt në besim e n’enthuzjazëm. Nji ndiesi e ndërlikueme e bânte me ndêjë në roje, me pritë fundin e bisedës.

– Si thue ti, ka m’u njallë ndoj mendim për kët Shqipni në masën e ré? Ti mëson aty në shkollë e mund i dijshe këto punë…

– Mbas luftet të madhe kujtova mâ[26] se Shqipnija do t’u mëkambte. Ti e din se mue më mbushet mendja me zor. Sidomos në këso punësh: a po kujtohe? Por m’u mbush mendja, po të tham. E drue[27] fort se jam gabue.

– Jo – tha Hilushi – gabue s’jé. Nji popull i ri vonon m’u vû n’udhë të qytetnis, pse fillesat janë gjithmonë të vishtira. Por ky i yni tash kapërcen[28] pengimet e tash ecë me shpejti kah përparimi.

– Ty të lumtë goja. Ishalla bâhet si thue ti. Por un drue se kam ra mbrêndë.

Hilushi çoi fytyrën kah ai në mënyrë pyetëse.

– Po, po; drue se kam râ mbrêndë. Hajde e shif.

Në raftat deri në tavan qi rrethojshin katër zdaktat[31] e odës, tue lânë lirshëm vetëm katrorin e dritores kah oborri mbas dugâjës, rrijshin pilue[32] qinda paketash të trasha mbështjellë në letër zverdhuke. Letra e shkyeme vende vende lëshonte prej do paketash skjepin e ndonji kindi të kuq. Disa gypa të gjatë qepë në beze shifeshin të mbështetun pingul për rafta. Hjedhun në nji kand afër dritorje venitej të kuqt e nji flàmuri me shtîzë veshë në kadife. Përmbante mija flàmujsh ajo odë e errtë. Vjerrshatari i ri, mësue qyshë prej rinis mâ të parë me shndërrue ndiesit e pacaktueme në parafytyrime të gjalla, mendoi: “Mija agimesh epopeje të kuqe fjetë në burgun e nji kohe të mugët.”

Zâni me tinguj metalikë theu shortin[39] e vegimit të largët ajruer. Nji zêmrim i hovshëm iu gjinikue[40] djaloshit përmbrënda. Donte të thonte dishka për me fye tregtarin; kërkoi me mend nji të shâme qi t’i përshtatej.

Gaspër Tragaçi, pa u kujtue për shikim plot neveri qi i flakuroi djaloshi, shkoi e mori nji prej gypave qepë në beze, nxori me kujdes nji flàmur të mbështjellun, këthei kah Hilushi qi qëndronte afër derës s’odës edhe nisi me shtjellue, cohen e mirë të tij me shqipe të zezë punue mjeshtrisht, tue rrotullue ndër duer shtîzën.

Ndërsa në dorën e rrëmakët[41] mbante shtîzën, rroku me atê të djathtën nji kind të pelhurës së kuqe e iu afrue djaloshit tue e ndukë.

– Shif sa cohë e mirë!

Po të vronte dy duer të ndyta tërbue n’epsh shtazarak tue u shtrî kah trupi i nji krijatyre të njomë e të dashun, përqethje mâ e rreptë s’ia kish tronditë mishin e shtatit. Befas e me rrëmbim vërviti duert përpara e ia hoq pelhurën tregtarit. Ky zgerdhuci[42] syt.

Hilush Vilza tha me zâ t’ultë, por të ndezun:

– Mos e prek me ato duer.

Tregtari, varë në çudi e në pezmatim, bâni:

– Ke dalë mêç-a?[43] Shka të gjet?

Nji ironi e thellë i shpërthente të riut ke buza.

– Bukur, besa, e paske mendue… Hâni,[44] ju mësuesa të rij, me folë, me shkrue për atdhé: ku jeni? S’po shiten aspak flàmujt.

Gaspër Tragaçin e kish ngrî çudija në vend. Djaloshi vazhdoi:

– Posi… U bâ Shqipnija. Dalin të marrët e vikasin: Rrnoftë Shqipnija! Ti, i mêçëm, përgjegjë tue bërtitë në kupë të qiellës: rrnoftë, po! E shpejt me porosité flàmujt. Na shkyeju: rrnoftë! E ti shit, bân pare tue tregtue mbi ndiesit tona. Lojë e bukur, por s’të ka dalë…

Gaspër Tragaçi lëshoi shtîzën e u avit kërcnueshëm kah djali. Flàmuri ra për tokë. Hilushi s’luejti vendit. Shikonte syt e ftoftë qi lëshojshin shkëndija idhnimi. Tregtari u ndal para tij.

– Mos me kênë hatri i miksis së moçme qi kam me shtëpinë tande, dij un…

I riu ia priti:

– Për hatër t’asaj miksije tash qes bejta me t’u shitë flàmujt.

Me zâ qi dridhej prej pezmit, tjetri ia këthei:

– Po, zati[45] ti s’din veç me qitë bejta. Jetô me pralla, bjeru mbas andrrave. Më vjen keq për gjind të tuej se tash i qet në rrugë të madhe, më shka shof un. Hajt, hajt, qit bejta e dueje Shqipnin: bejtat e Shqipnija kanë me të qitë në dritë…

U afrue edhe mâ tepër e pëshpëriti si në nji fîshkullimë:

– U shitne a s’u shitne flàmujt, qëndroi a s’qëndroi Shqipnija, un kam mjaft, shyqyr, me jetue: a more vesht? E, tash, jashtë…

– Kadalë… ia priti djaloshi me t’egër e syt i vetuen: – dal vetë, s’âsht nevoja me më qitë jashtë ti. Por edhe nji fjalë due me ta thânë e të lutem vire në vesh si at këshill qi më dhae pâr[46] në dugâjë. Ti thue se jeton, por rrêhesh. Ti je shlye prej numrit të të gjallve qyshse je ndry në kët dugâjë mbushë me mall. Ky âsht vorri i yt. E sa për Shqipni, po të siguroj un se ka me qindrue. Prandej mos bân marak[47] se edhe flàrnujt kanë me t’u shitë krejt. Por rueje shpirtin tand mos t’ia shitish dreqit.

E Hilush Vilza doli, lehtësue në zêmër nga ai shfrim, me thithë ajr të kulluet n’udhë sepse era e asaj dugâje i mirrte frymën.

_________

[1] Vendonte: vendoste.

[2] Ashkës: qepallës; këtu: bebza e syrit.

[3] Arenzi: arène; çelik.

[4] Vërevërtè: vërtetë.

[5] Lëvitte: lëvizte, lëvrinte.

[6] Kolet: it. colleta’, jakë.

[7] Dugâjës: dyqanit. Koliqi përdor në vende të tjera: Tregtizë për dugâjë, dyqan. Shih tregimin “Vena shtatë vjeçe”.

[8] Gjithnduer: gjithfarë, lloj lloj.

[9] Ç’prej: që nga.

[10] Flîje: flijim, sakrificë.

[11] Ç’mos kushi: si askërkush.

[12] Mbarshtronte: zhvillonte, rriste.

[13] Dever: këtu, me thasë, sa një ngarkesë kali.

[14] I vrashëm: i vrazhdë.

[15] Abnormale: jonormale.

[16] Roja: kursimi.

[17] Thimthin shpotar: thumbi shpotitës.

[18] Paramune: të qëndrueshme.

[19] Kùt: njësi mase prej 80 centimetra. Këtu me kuptimin figurativ: me kut, me pash.

[20] Njehej: numërohej, llogaritej.

[21] Praksiteli: skulptor i famshëm në Greqinë antike.

[22] Vokama: vukama; fama.

[23] Shêjtnoren: tempullin.

[24] Me i bré zêmra: nisi të pendohet.

[25] Të palandët: abstrakte.

[26] Kujtova mâ: kujtova se tani.

[27] Drue: druhem, kam frikë se.

[28] Tash kapërcen: do t’i kapërcejë.

[29] Kashûj: arka të mëdha. Këtw. sëndukë.

[30] Çmeritun: i fantaksur, i tmerruar.

[31] Zdatkat: mure ndarës dërrase.

[32] Pilue: njëra mbi tjetrën.

[33] Të vrikshëm: të shpejtë, rrëmbimthi.

[34] Shqimit: fare, krejt.

[35] Rasa: çasti.

[36] Kumbore: të bujshme.

[37] Lari: dafina.

[38] Uzdajë: shpresë.

[39] Shortin: magjinë.

[40] Gjinikue: lind, përftoj.

[41] Rrëmakët: të majtë.

[42] Zgërdhuci: zgurdulloi.

[43] Ke dalë mêç: dole mendësh, luajte nga trutë.

[44] Hâni: jepini.

[45] Zati: zaten, tamam, vërtet.

[46] Pâr: më përpara.

[47] Mos bân marak: mos u druaj, mos ki frikë.