Lavdia u takon atyre që flijohen për vizione të mëdha (2)

Bedri Islami

Aty unë takova për herë të parë të mbijetuarit. Një rastësi fatlume kishte bërë që një ditë para luftës, disa nga fëmijët të shkonin te dajat e tyre, nga të cilët Jasharët kishin marrë dy bija. I shikoja i habitur dhe nuk më besohej se ata të mbijetuar, shumë nga të cilët ende fëmijë, që kishin kaluar përmes ferrit të luftës dhe përgjakimit të tmerrshëm dhe ishin përsëri aty, tepër të brishtë, njerëzorë. Njëra prej tyre ishte Besarta, 12 vjeçe. Varur paksa në krahun e vëllait të saj, Bekimit, me shikimin e çiltër, përmes të cilit mund të shikoje se si kishin trashëguar brezat mirësinë dhe qëndresën.
Kur mirësia dhe qëndresa vëreheshin tek ajo vajzë, mund të them ende fëmijë, çfarë do të kishte qenë me prindërit dhe të afërmit e saj…
Përpiqesha ta merrja me mend, por nuk mundja. Megjithëse mendoja se i kisha njohur mirë Jasharët, të mbijetuarit, që rrinin të heshtur në dhomën e miqve, krejtësisht të qetë dhe që herë pas here flisnin diçka me zërin e tyre që i gurgullonte, më thoshte se nuk kisha njohur veçse shumë pak.
Edhe sot, pas kaq shumë viteve, ende më tingëllojnë zërat e të mbijetuarve në Kosovë, të cilët, stoikë deri në skaj, të qetë deri në mbijetesë, kishin kaluar përmes provës së zjarrit dhe shpirti nuk u ishte djegur.
Gjithçka ishte e frikshme rreth tyre, por nuk kishin pasur frikë.
Kishte tri ditë dhe dy net që shtëpitë e Familjes, dhe të gjithë lagjes përreth, bombardoheshin pa pushim. Rrënojat e kullave ishin shpërndarë aty këtu dhe përmes tyre ngriheshin flakët e zjarrit. Njëra prej tyre ishte çarë në dysh, në tjetrën ishte hapur një vrimë e madhe, më shumë se dy metra, ndërsa nga ajo që ishte krejt në skaj, kishte filluar të shembej çatia e gjithë. Tjegullat e kuqe ishin stërpikur nga gjaku dhe gurët e themeleve ishin shndërruar në të bronztë. Kishte pasur vetëm një heshtje të vogël në mbarimin e ditës së parë dhe fillimin e natës, pastaj asgjë nuk kishte heshtur më. Vajza e vogël, e brishtë në trup dhe që nuk kishte ende të 11 vitet, ishte strukur nën magjen e shtëpisë, nuk kishte asnjë lloj frike në sytë e saj, priste deri në fund të dëgjonte ndonjërin nga njerëzit e shtëpisë, në se po vazhdonte të këndonte,ose atë këngën e Çerçiz Topullit, ose të Zhujë Selmanit apo “në Dardani bie një tupan” dhe kur, pas heshtjes disi të gjatë, nuk dëgjoi asgjë, diçka i lëvizi në kraharorin e saj. Në tri ditë e dy net ajo kishte parë më shumë se sa shohin burrat shekullarë në një jetë të tërë, dhe tani dëgjonte trarët e shtëpisë kah rrëzoheshin gjysmë të djegur ose zhurmën e mureve kah binin njëri pas tjetrit.
Mbylli sytë dhe deshi të kujtonte të gjithë atë që kishte ngjarë, por nuk mundi, e kishte të vështirë, ndoshta nuk ishte as çasti i duhur, megjithatë bëri edhe një përpjekje të fundit dhe iu duk se gjithçka, në një moment të vetëm, kaloi përbri saj, vizion që nuk mund të kapej, diçka fluide, e dhimbshme deri në skajin ku është e vështirë të mbajë edhe një njeri prej guri. Megjithatë, ajo po mbahej, kishte në të gjithë qenien e saj një shtjellim të vrullshëm ndjenjash, të cilat, ashtu si ishte, nën magjen e shtëpisë, ku po priste,ose të fillonin këngët ose të rifillonte lufta, “vetëm të jetë njëra prej tyre” mendoi, nuk dinte me se t’i bënte bashkë. Të fundmin nga njerëzit e saj kishte parë Kushtrimin, ai ishte vetëm dy vite më i madh se ajo, djali i mixhës së saj, e kishte parë tek vraponte përmes oborrit të shtëpisë me një automatik në dorë, dhe i ishte dukur, se pikërisht në mesin e dy shtëpive, ishte vrarë edhe ai.
Në dhomën ku mysafirët shtoheshin vazhdimisht nganjëherë binte heshtja. Heshtja që po vinte po i rëndonte përherë e më tepër. Në më shumë se 60 orët e fundit çastet e heshtjes kishin qenë të pakta, krejt të pakta, kishte pasur momente kur edhe i kishin dëshiruar ato çaste, sepse kishte qenë e pamundur të përballoje gjithë zhurmën rrokopujëse të tankeve, bombave, granatave, mitralozëve, pastaj ushtimat që vinin nga qielli, tymin e flakët, krismat, të gjithëkundshme, të paprashme. Kishte qenë tepër e vështirë të përballoje tërë furinë e asaj zhurme që mund të çmendte këdo, veç atyre që ishin brenda tri shtëpive të Familjes dhe njerëzve të lagjes së tyre.
Tashmë, kur po fillonte të binte heshtja, në fundin e paradites së ditës së tretë, njerëzit nuk e donin më këtë. Prisnin të ndodhte diçka, të rifillonin krismat, kjo do të ishte një shenjë jete, ose të rifillonte kënga, edhe kjo do të ishte shenjë jete, sepse burrat, aq kohë sa kishin luftuar, po aq kohë edhe kishin kënduar; e nëse ndodhte kështu, kjo do të thoshte se nuk kishte mbaruar çdo gjë, se do të kishte rikthim lufte nën atë muranë të jashtëzakonshme. Mirëpo asgjë nuk po ndodhte. Megjithëse ishin vetëm disa minuta, njerëzve iu dukën sikur kishte një jetë, dhe nuk e donin këtë.
Pas heshtjes që kishte rënë mbi Prekaz, në lagjen e Jasharëve, njerëzve u kishte ngrirë zemra. Çfarë kishte ndodhur? Tri ditë luftë dhe tri net gjëmime. Të kishte qenë fundi i gjithçkaje apo përtej asaj që po ndodhte do të kishte një fillim të ri?
Gjithçka ishte e pabesueshme në atë vorbull shkatërrimi dhe përgjakje, mbi Drenicën kishte rënë pluhuri i luftës, sytë e njerëzve ishin ende të skuqur nga tymrat dhe gazi lotsjellës, bota u duk sikur ndal dhe kur trupat serbe filluan të largoheshin, disa u afruan të parët, me ankthin e padurueshëm në zemër. Ata shikuan rreth vetes dhe dalluan trupat pranë . Një këtu, një aty. kujtuan çastin tragjik, kur një bombë e madhe i kishte rënë bodrumit dhe e kishte ndarë atë përgjysmë, duke e shkatërruar krejtësisht. Aty ishin vrarë disa nga pjesëtarët e familjes së madhe. Kishte qenë një shpërthim i jashtëzakonshëm, fuqia e tij e kishte hedhur nënëzonjën e mirë nga vendi ku ishin, në një dhomë tjetër, sepse ishin shkatërruar edhe muret që ndanin vendin ku ishin strehuar me dhomat e tjera përdhese. Pastaj do të mësonin se sa ishte lufta, kishin dëgjuar në çastet e heshtjes së armëve zërat e burrave dhe djemve të shtëpisë, megjithëse nuk i shihnin dot, pastaj kishin përfytyruar sikur përsëri nëpër shkallët e shtëpive dëgjoheshin hapat e Shaban Jasharit, Hamzës dhe Ademit, ashtu si i kishin njohur, burrërorë dhe fisnikë.
Bënë me kujdes para. Ndjehej era e barotit dhe e pushkëve përzier me erën e zjarrit. Mjekja Teuta Hadri që kishte qenë ndër të parët e gjendur aty e që më pas do të denonconte krimin në mediat ndërkombëtare, iu afrua trupit të parë, që kishte më pranë vetes, e preku lehtë me dorë, pastaj i preku flokët, faqet, e tundi pak shpatullash, i mori kokën në duart e saj, i foli në emër dhe priti se mos do të kishte përgjigje. I thërriste përsëri në emër, por përgjigje nuk kishte. Atëherë ia ulte kokën ngadalë, përpiqej të gjente një vend të sheshtë për pushimin e tyre, afrohej tek tjetri dhe përsëri e prekte lehtas me dorë, i fliste përsëri në emër, priste një përgjigje të shkurtër, një shenjë jete, por përgjigje nuk kishte. Krimi ishte kudo , ashtu si kishte qenë edhe qëndresa.
Përmes pluhurit dalloi dy vajzat që ishin pranë njëra-tjetrës, Hidajeten, vajza e vëllait të madh të familjes, Rifatit, dhe bri saj, Fatimen, vajzën më të vogël të Hamzës. Deshi t’u fliste, ishin gjaku i saj, por pastaj iu kujtua se nga granatimet ata ishin plagosur rëndë. Të dyja ishin mbështetur tek njëra tjetra dhe kishin heshtur. Sidoqoftë ajo u foli edhe një herë, priti me ankth një përgjigje, por përgjigje nuk kishte.
U foli të gjithëve me emër, njëri pas tjetrit, njëzet herë me radhë, njëzet herë priti prej të gjithëve një përgjigje, por heshtje. pastaj , kur nuk po e dinte se çfarë mund të bënte më tej shikoi njerëzit e shumtë që kishin ardhur dhe hangari i gjatë ishte zbardhur nga mbulesat mbi të rënët. Gjithçka ishte mbyllur, për të rinisur. Ishte fundi i paradites së shtatë marsit 1998. Kishte tri ditë e dy net që luftohej.
Gjithçka përreth ishte përskuqur ose djegur e zhuritur. Erërat e atij fillim marsi ishin tej e për tej të mbushura me erën e veçantë të barotit, dhe duke lëvizur drejt fillimit të bjeshkëve, dukej sikur merrnin me vete pjesët e luftës.
Mjekja e shquar do të kujtonte më pas se çfarë kishte ndodhur dhe kishte shkruar në Ditarin e saj të luftës, “Krimi që pashë me sytë e mi”, dëshminë më të saktë të luftës, ku ajo vetë kishte qenë pjesë. Do të jetë Ditari më rrëqethës, që pa asnjë droje ka dimensionet e një Ditari të njohur , si ai i Ana Frankut, por që autore do të kishte një grua pjesë e lëvizjes klandestine dhe nga një familje e shquar atdhetarësh e mentarësh, çka e bënte edhe më të besueshme dëshminë e saj.
Ajo do të dëshmonte më pas se , e mbijetuara e parë, vajza e vogël, në çastet e një përmase homerike, nuk dallonte thuajse asgjë më, kur befas, krejt befas, ajo dëgjoi zhurmën e krismave të plumbave që përplaseshin nëpër gurët e shtëpisë, rafalë të një pas njëshme, një tym i dendur pastaj mbuloi gjithçka dhe ajo e diti mirëfilli se nuk ishin njerëzit e saj që po qëllonin. Sepse ata nuk mund të qëllonin kurrë mbi themelet e tyre. Askush nga Fisi i tyre nuk e kishte bërë këtë dhe vajza e vogël kishte kohë, shumë kohë që e kishte mësuar këtë. Ajo priti se çfarë mund të ndodhte. Nuk ndjente asnjë lloj frike, nuk kishte të dridhura dhe as që kishte kohë të mendohej se çfarë mund të ndodhte. Sido që të ishte, asgjë nuk do të mund të ishte më e rëndë se sa ajo që kishte ndodhur.
Pas heshtjes së krismave në fillim ishin dyndur kriminelët e çartur. Të çarturit futeshin brenda nëpër rrënojat e dhomave dhe qëllonin, pastaj, gjithë frikë u afroheshin të rënëve duke pasur drojën e rizgjimit, u dukej çudi që në asnjë fytyrë nuk dukej frika, ata, të gjithë, ishin të qetë edhe pasi i kishin vrarë, aq të qetë sa të dukej sikur mund të ringriheshin dhe kjo ishte gjëja që kishin pasur më shumë frikë. Disa herë e kishin parathënë dhe shpallur vrasjen e Jasharëve dhe asnjëherë nuk e kishin besuar. As tani nuk e besonin.
Krimi ndaloi pranë shkallëve të kullës së dytë , ku kishte rënë Adem Jashari.. Dukej sikur kishte rënë të pushonte, do të kujtonte mbesa e tij më vonë, por asaj dite, qartësisht, njëri nga të çarturit pyeti, në se ai që ishte aty, pranë shkallëve, ishte Adem Jashari. Ajo e dinte se mixha ishte vrarë, e kishte parë çastin kur kishte ndodhur gjithçka, por të të çarturit nuk ishin të sigurt. Mixha i saj, pak ditë më parë, e kishte shkurtuar mjekrën dhe të çarturit ishin të pasigurt në njohjen e tij. E pyetën edhe një herë, dhe vajza e vogël, krejt qetësisht, sikur deri atëherë të mos kishte ndodhur asgjë, iu përgjigj se “Ky nuk është mixha im, është një dajë prej Llaushës”. Nuk donte të pranonte vdekjen apo kishte diçka krejt tjetër?
Që ishte vrarë, ajo e dinte, që një njeri si mixha i saj nuk mund të vdiste, edhe këtë e dinte.
Policët serbë, krejtësisht të çartur, ndërsa shpejtonin të hiqnin të vrarët e tyre, duke u sjellë rreth e rrotull shtëpive. Shtëpitë dhe kullat vazhdonin të digjeshin. Trarët vazhdonin të përthyheshin njëri pas tjetrit. Gurët po bëheshin gjithnjë e më tej të bronztë. Gjithçka ishte bërë tashmë e lemerishme rreth atij peizazhi, njerëzit nga larg vazhdonin të shikonin kullat që digjeshin, që po ktheheshin dalëngadalë në një muranë të zjarrtë.
15 muaj më vonë, kur e kam takuar për herë të parë Besartën, krejt natyrshëm, e kam pyetur në se kishte pasur frikë, e kam pyetur sepse e përfytyroja llahtarinë përmes së cilës mund të kishte kaluar, kur pranë saj ishin të pajetë njerëzit më të dashur, babai e nëna, motra e vëllezërit, gjyshi e gjyshja, bali Adem e nuset e shtëpisë, kushërinjtë e parë dhe të tjerët nga Fisi i tyre.
Besarta më pat thënë atëherë se, “sa këndonte bali Adem, kurrfarë frike nuk kam pasur”. Më tha ashtu dhe unë e besova menjëherë. (Vijon)