Si autori pë të cilin flitet, unë do të duhej të isha më i privilegjuari në këtë amfiteatër. Por nuk jam. Janë ata të tjerët, mijëra të burgosur të cilët me fjalën e bukur e mundën ferrin ku ferronin. Fjala e skruar e tyre është testamenti më i përsosur letrar: është triumfi i letërsisë mbi dënimin dhe ligjin.

Letërsinë e lexojmë për kënaqësi estetike. Lexuesi e zgjedh librin, autorin apo një poezi sipas shijes së tij. Sado kjo është e drejtë e pavarur e tij, këtë e ndikojnë edhe lexuesit e tjerë, sidomos ata me autoritetin e lexuesit të madh, në veçanti historianët e kritikët letrar.

Detyra e historianit është ndryshe: të gjejë ligjësitë e një letërsie të caktuar, të një grupi a të një shkolle, si dhe faktorët letrar, kulturorë, socialë që e kanë ndikuar atë letërsi. Të gjejë elementet karakteristike të një letërsie, ato elemente ligjërimore, stilistike, tematike e zhanrore që e dallojnë atë nga pjesa tjetër e letërsisë dhe i japin asaj identitetin letrar, si dhe të dallojë elementet e reja që i solli trungut letrar ajo letërsi. Kështu, historianët e shohin letërsinë jo vetëm si një vepër apo si tërësi veprash letrare, por edhe si shfaqje letrare e kulturore, karakteristike për një grup shoqëror. Kjo është arsyeja pse historianët e letërsisë i kushtojnë aq kujdes periodizimit, dallimit të shkollave e teorive letrare, identifikimit të cdo entiteti letrar etj.

Pikërisht këtë qasje kam pasur si qëllim në librin Letërsia nga burgu: të dëshmoj ekzistimin e një shfaqje letrare në letërsinë shqipe, e cila paraqitet si entitet më vete, bashkëjeton me letërsinë bashkëkohore, por dallon nga ajo në shumëçka.

Për hir të disa lexuesve të cilët më kanë shkruar në fejsbuk, apo me të cilët kemi diskutuar për librin, duhet të bëj dy mohime:

1. Nuk e kam pasur qëllim të shkruaj historinë e letërsisë nga burgu, sepse pavarësisht se kam analizuar ose marrë shembuj prej rreth dyzet veprave të kësaj letërsie, kanë mbetur pa u analizuar dhe cituar edhe shumë të tjera.

2. Nuk kam pasur qëllim të krijoj një hierarki të vlerave të letërsisë nga burgu, për arsye se dyshoj në mundësinë e krijimit të hierarkisë në letërsi.

Qëllimi im i vërtetë në këtë libër është të dëshmoj se, sado rrethnat politike mbas vitit 1945, dhuna, diktatura, burgosjet dhe vrasjet etj., dhe sidomos ato pas vitit 1981 në Kosovë, sollën vuajtje e mjerime të pashembullta, personale dhe nacionale, ato krijuan rrethanat për lindjen e dy shfaqjeve të jashtëzakonshme kulturore e letrare.

Shfaqja e parë ndodhë në Shqipëri, në vitet 50-60 të shekullit XX. Letërsia u shndërrua në corpus delicti. Nga ana e pushtetit kjo është për keqardhje, sepse ai kërcënoi letërsinë dhe burgosi shkrimtarët. Por nga ana e shkrimtarit, kjo tregon se statusi i letërsisë në shoqërinë shqiptare u ngrit në kulmin e vet: shkrimtarët kundërshtohen me vetëdije dhe me bindje të plotë me pushtetin, duke rrezikuar dënimin me burg apo me vdekje. Liderët e shtetit i citojnë dhe i anatemojnë shkrimtarët publikisht në forumet shtetërore e politike. Familja shqiptare, nëna, ati, vëllai e motra e kuptojnë rrezikun e madh për jetën e përditshme që u vjen nga letërsia. Mblidhen në grupe private katër, pesë, gjashtë e më shumë krijues dhe lexojnë poezitë e njëri tjetrit, diskutojnë për letërsinë etj., duke rrezikuar kështu statusin e tyre social. Më në fund pësojnë vetë shkrimtarët: burgosen, dënohen, internohen, pengohen etj.

Ka shumë pësime nga kjo politikë: personale, njerëzore, politike, sociale, ekonomike e përplot të tjera. Vetëm letërsia fiton: ajo ngritet në pikën më të lartë, diçka për të cilën ja vlente të sakrifikohesh dhe diçka për të cilën gjykatat dënojnë njerëzit me vdekje, si bënë gjykatat shqiptare deri pak para rënies së komunizmit.

Sado grekët dhe latinë e vjetër e ngritën letërsinë në kult, vetëm një herë në historinë e letërsisë, romantikët europian, e ngritën letërsinë në majën e kulturës njerëzore. Hegeli e bënte barazim midis zotit që krijon planetët dhe artistit që krijon veprën, në mos e lartëson artistin më shumë se vetë zotin: vepra artistike paraqet të bukurën më të lartë se e bukura e botës që shohim dhe e njohim; ndërsa e bukura e botës është reflektim i të bukurës absolute të zotit; artisti nuk e arrin bukurinë absolute të zotit, por e ngre më lartë reflektimin e kësaj të bukure në tokë.

Shfaqja e dytë ndodhë në Kosovë, me Revolucionin e vitit 1981, i cili u godit me dhunë të shfrenuar të Serbisë/Jugosllavisë. Vrasje, burgosje, tortura, dënime drakonike, diferencim social, politik e ekonomik të mbështetësve të revolucionit. Bëhet e famshme fjalia e Fadil Hoxhës nga ajo kohë: për mbështetësit e republikës “bira e miut 300 grosh!” Revolucioni që përshiu gjithë shoqërinë shqiptare, në njërën, si dhe gjykatat jugosllave të cilat dënuan për tri vjet mbi një mijë intelektual të rinj, studentë, gazetarë, shkrimtarë etj. në anën tjetër, sado sollën vuajtje e mjerim njerëzor, politik, social e ekonomik, krijuan rrethanat për një prej shfaqjeve më të shkëlqyera në historinë e letërsisë dhe në kulturën shqiptare: letërsinë nga burgu

Të dyja këto letërsi, letërsia nga burgjet e Shqipërisë komuniste dhe letërsia shqipe nga burgjet serbo-jugosllave, të cilat përbëjnë një tërësi, me shumë elemente të ngjashme midis vetes dhe me shumë elemente të tjera të dallueshme me letërsinë tjetër shqipe, paraqesin një shfaqje letrare të veçantë, të cilën unë e quaj të mrekullueshme, e cila përmban vlera tematike, kulturore, stilistike dhe zhanrore. Këtë lloj të letërsisë nuk e kanë të gjitha letërsitë nacionale: e kanë ato kombe e ato shtete të cilat diktatura dhe dhuna i nënshtroi në jetën e përditshme por nuk e mundi dot letërsinë, si artikulim i dëshirës për liri. Kjo letërsi është e rëndësishme si për vlerat letrare, po aq edhe për ndërgjegjen shqiptare, si një katarsis kulturor, politik e letrar për shekullin e trazuar shqiptar. Ajo paraqet një vlerë të lartë letrare e morale të cilën ende nuk po e vërejmë dhe nuk po e përjetojmë sa duhet.

Ajo që synoj unë me këtë libër është që historianët e letërsisë ta vërejnë dhe ta theksojnë këtë shfaqje letrare në gjithë veçantinë e saj. Ajo ekziston si shfaqje letrare brenda letërsisë shqipe dhe duhet trajtuar ashtu.

Hartuesit e cilësdo histori të letërsisë nuk mund të mos e shohin ekzistencën e kësaj letërsie si një tërësi. Autorët e veçantë të saj apo veprat e veçanta të kësaj letërsie e bëjnë jetën e tyre letrar edhe pa vullnetin e historianit të letërsisë, por dallimi, përkufizimi si shfaqje letrare dhe dhënia e vendit të merituar në historinë e letërsisë varet nga historianët e sotshëm të letërsisë.

Letërsia nga burgu vetëm deri para dhjetë vjetëve studiohej si “letërsi disidente”. Tash është shumë më e fortë prirja e studimit të saj si letërsi nga burgu, për të shmangur lokucionin politik, fort në modë deri para pak vjetëve, “letërsi disidente”. Në shumë universitete europiane e amerikane mësohet si kurs akademik brenda kurrikulës për letërsinë. Kështu, vetëm sa për shembull, ligjëohet si kurs në Boston Colege (Prof. Eric Weiskott), në Summer Schools at Magdalen College, University of Oxford (Prof. Dr Caroline Cole), në Georgetown Colege, nw University of Colorado Boulder, në University of California, Santa Barbara, në University of Pennsylvania, School of Arts and Sciences, në State University of New York, College of Technology Canton, New York etj. Në disa universitete janë mbrojtur dhe vazhdojnë të mbrohen teza të doktoratës me letërsinë nga burgu. në të gjita këto raste, e në shumë tjera që nuk i përmendëm, ligjërohet e mësohet lëtërsia e krijuar në burg, krzesisht ajo e Europës Lindore, letërsia irlandeye, letërsia angleye dhe amerikane, letërsia afrikane etj.

Vetëm në universitetet shqiptare, në ato ku ka departamente të letërsisë shqipe, nuk mësohet si kurs i vecantë “letërsia nga burgu” në gjuhën shqipe theksin e vë këtu për të theksuar qasjen institucionale dhe atë personale ndaj kësaj letërsie.

Unë, si lexues, e lexoj lirikën nga burgu, letrat nga burgu, kujtimet nga burgu, romanet e shkruara gjatë internimeve apo menjëherë pas burgut etj., pra e lexoj Kasëm Trebeshinën, Mehmet Myftiun, Adem Demacin, Visar Zhitin, Merxhan Avdylin, apo librat antologjikë si Libri e Lirisë (1991), Letra nga burgu/ libër i censuruar (2004) etj. dhe kënaqi shijen time estetike.

Por, ta dallosh letërsinë nga burgu si një entitet në historinë e letërsisë shqipe është më shumë se një akt personal: është ta pasurosh letërsinë shqipe me një përmasë letrare që sjell tema e figura të jashtëzakonshme e paradoksale, një letërsi e krijuar në kushte të jashtëzakonshme, një letërsi plotë humanizëm-përkundër urrejtjes dhe armiqësisë zyrtare të asaj kohe kundër kësaj letërsie. Pra, unë angazhohem për një qasje institucionale ndaj kësaj letërsie: që nga botimi e deri te përfshirja e saj në kurrikulin shkollor, pra në historinë e letërsisë shqipe dhe në tekstet shkollore.

Më në fund, kjo letërsi na bën më të kuptueshëm edhe një fakt thelbësor për vetë artin dhe letërsinë: triumfin e letërsisë mbi shformimin ideologjik dhe nacionalist të shekullit XX dhe pushkatimet, varjet në litar, burgimet njëzetetetë vjeçare, izolimet politike, sociale e ekonomike, dëbimit e formave të tjera të dhunës.

Kjo letërsi dëshmon triumfin e vet.

Fjala e Prof. Dr. Bajram Kosumit, autor i librit Letërsia nga burgu/kapitull më vete në letërsinë shqipe (2020) në promovimin e librit në Tiranë, më 13 prill 2021