Gjatë kohës së dimrit, sa ishte në Meksiko Siti, Xhevdet Bajraj më shkroi dhe më njoftoi se verës do të vijë në Kosovë, se do t’i botojë dy libra, se do t’i përurojë që të dytë dhe më porositi: “Thuaju prishtinalive ftofna nja dhjetë gajbe me birra se e kemi njet me i pi”. (Xhevdet, i kam njoftuar. Ndoshta, derisa ke ardhur ti, i kanë mërdhirë)! Festën e madhe të librit të tij “Kur qajnë hardhitë” e nisëm në fillim të këtij qershori, në Panairin e Librit në Prishtinë, me birra dhe libra në duar. Po e vazhdojmë sonte këtu, po si javë më parë, me shpresë për ta vazhduar diku tjetër në vjeshtë, po kaq mirë, hareshëm, këndshëm dhe ngrohtë si sonte.

Librin e Bajrajt “Kur qajnë hardhitë” e ka botuar Shtëpia Botuese “Armagedoni” pa i ndërruar dy fjalë me autorin. Thjesht, nuk kishim çfarë të diskutonim me të as për poezitë e tij, as për hardhitë e vendit të tij, as për vajin, kujtesën kolektive dhe dhembjen tonë të përbashkët. Jo, sepse, një bisedë për këtë libër dhe për poezitë e tij e pata bërë me Xhevdetin kohë më përpara, në dhjetor, për revistën “Akademia”, në të cilën, i pyetur kush je ti, ai më qe përgjigjur: “Oh, Xhevdet Bajraj është një kërkues kokëfortë i parajsës së humbur, asaj që e ka krijuar Perëndia për të. Herë i afrohet e herë i largohet, me Kosovën në zemër sikur nuk ka vend për ata të dy aty, kështu që përpiqet, pa sukses, t’i bëjë Kosovës vend në të, se pa të nuk është i tëri”. Parajsa e tij, e dalë nga dora dhe mendja e tij, është kjo që quhet “Kur qajnë hardhitë”.

Së këndejmi, atyre shumë pyetjeve që u është përgjigjur në atë intervistë në formë të prozës si, për shembull, kush është Xhevdet Bajraj, përse shkruan, çfarë e mërzit, çfarë e lumturon, çfarë ndien për Kosovën kur është larg saj dhe çfarë ndien për të kur është këtu, ç’punë dhe ç’jetesë bën në Meksiko Siti, si i përjetoi ditët e para të luftës në Kosovë, ato të refugjatit atje dhe të lirisë dhe kthimit në Kosovë, pastaj çfarë është për të poezia, çfarë u flet spanjollëve për Kosovën dhe për gjenocidin serb në Kosovë e shumë të tjerave, kryesisht për jetën e tij, u është përgjigjur poetikisht dhe paralelisht, në gjuhën shqipe dhe spanjolle, në librin “Kur qajnë hardhitë”, i cili është shkruar gjatë vitit të tretë të bursës së Sistemit Kombëtar të Krijuesve Artistikë të Meksikës. Por, edhe pse është shkruar në Meksiko Siti, ky libër topikën e ka në Kosovë, në Rahavec, aty ku mbillet, piqet rrushi dhe zihet rakia. Edhe përkushtimin e librit autori e ka për familjen e vet: për Nazmijen, Fadilin, Dritën dhe Besën. Patjetër dhe për ne të tjerët që e gjejmë vetveten në të qysh prej krijimit të ditës së parë teksa mbledhim kujdesshëm ndodhitë si trohet e bukës dhe teksa numërojmë ditët e bardha dhe të zeza të jetës dhe familjes së tij.

Vështruar në tërësi, “Kur qajnë hardhitë” duket si një koleksion miniaturash poetike. Përbrenda tyre ka portrete, përshkrime, kujtime, njoftime, rrëfime për karaktere njerëzish, skena komike dhe tragjike, skica dhe skeçe. Ai që i luan dhe i shkruan është autori – Xhevdeti. Duke pasur shije të hollë për këtë lloj të shkrimit dhe për përzgjedhje të këtyre miniaturave, kujdes të posaçëm u kushton edhe titujve të tyre, të cilët janë, pjesa më e madhe e tyre, prej 77 poezive në gjuhën shqipe dhe po kaq në gjuhën spanjolle, me vetëm nga një fjalë, kryesisht emra, si: Zana, Ujku, Kësulëkuqja, Kthimi, Kripa, Muza, Këmisha, Vallëzimi, Pështyma, Politika, Pulla, Valixhja, Rrëmbimi, Fajtori, Falja, Qengji, Protesta, Cigarja, Klithja, Vagabondi, Hija, Mësimi e ndonjë tjetër. Këta tituj emërorë i përshtaten natyrës së miniaturës, e cila ka ngjarje të vogla, fjalë të pakta, fjali të shkurtra, po mjaft të zgjedhura. Rrush prej figurave stilistike janë këto poezi. Ka në to simbol, ka personifikim, ka antitezë, ka krahasim, ka metaforë, ka hiperbolë, ka litotë, ka inversion, ka paradoks, ka alegori, ka paralelizëm figurativ. Ka kujtime të mira dhe të këqija. Ankth dhe stres. Krime dhe dëshmi. Foshnja, fëmijë, të rinj, të moshuar, të vjetër. Të gjallë dhe të vdekur. Edhe të vrarë në Abri dhe Padalishtë. Edhe prezantim të krimeve e dëmeve të mëdha serbe bërë në Kosovë, duke numëruar rreth 12 000 të vrarë, prej tyre rreth 1 400 fëmijë, rreth 1 750 vajza dhe gra. Dmth., poezia e Bajrajt ka, përpos letrar, edhe dimension historik, të historisë më të re të Kosovës. Padyshim se, duke e shkruar poezinë Pa zemër edhe në gjuhën spanjolle, e cila numëron disa prej krimeve serbe në Kosovë, ndërkombëtarizon çështjen e popullit tonë.

Më tutje, poezia e tij ka homazh për dëshmorë, heronj, viktima dhe ka mirazh për disa udhëheqës zyrash të të sakatosurve në beteja të luftës, të cilët mezi s’presin t’i korruptojë dikush. Ka dhe ftesë për protestë të qetë e zë të ngritur kundër atyre që pronën e shtetit e përdorin dhe e keqpërdorin më shumë se pronën e vet private. Ka hakërrimë njerëzore për padrejtësi të ndryshme shoqërore.

Që t’i bie më shkurt, “Kur qajnë hardhitë” është libër me poezi dokumentare, është pjellë e luftës së Kosovës dhe lirisë së nëpërkëmbur të saj. Libri nuk ka ilustrime me fotografi dhe faksimile, por ka përshkrime të hollësishme me fjalë. Një këso përmbledhje me ngjarje të luftës e të pasluftës, shkruar në këto përmasa shoqërore, kulturore, arsimore, shkencore, për dëmet njerëzore dhe ekonomike që i janë bërë vendit tonë nga serbët, na ka munguar gjatë dhe shumë. Duke lexuar këtë libër i kujtojmë dy vjetët e luftës, njëzet vjetët e pas luftës, barbarët, luftëtarët dhe komandantët. Dhe, së bashku me hardhitë e Rahavecit dhe së bashku me Xhevdetin, derisa analizojmë tërësinë e temave e të motiveve të tij, duhet të qajmë edhe ne sepse kemi për çfarë. Lufta ka shkatërruar dhe rrëmbyer shumëçka tonën të dashur, por paslufta i ka bërë roje të keqe luftës. Vetëm disa vepra letrare, si kjo sot dhe si ky autor, janë përkujdesur për të kaluarën tonë të përgjakshme. Prandaj, meritojnë nderim të madh.

(Shkruar posaçërisht për përurim të librit “Kur qajnë hardhitë”)