Flet akademik Muhamedin Kullashi (3)

Intervistoi: Prof. dr. Haqif Mulliqi

Muhamedin Kullashi është intelektual par excellence. Është kënaqësi e madhe që të bisedosh me të dhe të përballesh me elokuencën dhe poliedrizmin e tij. Është akademik. Disa vjet ka qenë pro­fesor në Universitetin “Paris 8” në Francë. Është filozof i shquar, vlerësimet për të cilin janë bërë edhe jashtë hapësirave tona. Profesor Kullashi është autor i një numri të madh të veprave nga fusha e filozofisë e që, sipas mendimit tonë, janë libra që ngërthejnë në vete: filozofinë, sociologjinë, ontologjinë, antropologjinë, teorinë e artit dhe poetikën e tij. Krahas angazhimeve si profesor i njërit prej universiteteve më të njohur në botë, atij “Paris 8”, profesor Kullashi kontribut të jashtëzakonshëm ka dhënë edhe për zhvillimin e filozofisë në Universitetin e Prishtinës. Ajo që na ka mahnitur gjithmonë është se Muhamedin Kullashi është edhe njohës i pashoq i fushës së dramaturgjisë dhe teatrit. Titujt e librave të tij janë të shumtë dhe, prej rreth katër dekadash, si rrallëkujt, veprat e tij janë botuar edhe në gjuhën frënge. Profesor Kullashi disa vite ka shërbyer edhe ambasador i parë fuqiplotë i Republikës së Kosovës në Francë. Këtë intervistë me të e kemi realizuar për revistën për letërsi, kulturë, gjuhë dhe media, “Akademia”.

Hajdegeri e ngriti njërën prej hipotezave më të njohura mbi “vdekjen” e filozofisë, ndërsa këtë e bëri duke e diagnostifikuar shpërbërjen bashkëkohore të filozofisë nëpër shkenca të ndryshme shoqërore gjë që shpie te nihilizmi, paçka se, edhe pas vërejtjeve që i evidentoi Niçe, e me të cilat pajtohet Hajdegeri, ajo vazhdon me vetëprezantimin monolit, duke e kaluar kohën me nostalgji nëpër antikuarët tradicionale dhe nocioneve tradicionaliste, duke i lustruar ato të vjetrat, në vend se t’i krijojë të rejat. A mendoni se qëndron ky përshkrim i Hajdegerit?

KULLASHI: Mendoj se ky “verdikt” i Heideggerit mund të merret me rezervë për disa arsye. Shpërbërja e filozofisë bashkëkohore brenda shkencave shoqërore dhe hovi që këto morën sidomos në shekullin XX mund të vlejë për ata filozofë që e kanë braktisur filozofinë dhe u janë dhënë tërësisht kërkimeve dhe shkrimeve nga degë të ndryshme të shkencave shoqërore (sociologji, histori, antropologji, etnologji etj.). Apo për ata filozofë që u janë përkushtuar dijeve të ndryshme pozi­tiviste e scientiste (Auguste Comte etj.) duke hequr dorë nga mëvetësia e të menduarit dhe kërkimet filozofike.

Do ta marr një shembull pak më kompleks: ka të bëjë me Habermasin, për shkrimet dhe teoritë e të cilit është thënë se shënojnë këtë shpërbërje të filozofisë brenda shkencave shoqë­rore. Kujtoj se në kërkimet e Habermasit kemi të bëjmë më shumë me një dialog, shpesh kritik por, megjithatë, dialog me ato shkenca shoqërore që i duken të frytshme së pari për sqa­rimin dhe ndriçimin e shumë problemeve të shoqërive bashkë­kohore, por edhe për një dialog të frytshëm me kërkimet filo­zofike. Megjithatë, Habermasi nuk ka hequr dorë nga filozo­fia dhe ka kultivuar veçantinë e të menduarit të saj në balla­faqime me çështje të ndryshme të botës bashkëkohore. Fjala vjen, në Ligjërata filozofike e modernitetit (1985) ai thekson se një nga efektet e dukshme të transformimeve në botën moderne shfaqet te pranimi, nga pjesa dërrmuese e shoqërisë moderne, i lirisë dhe i barazisë si vlera kyçe. Është fjala për një risi të thellë në krahasim me tërë historinë shumëshekullore të njerëzimit, në të gjitha qytetërimet, ku vendi i individëve dhe shtresave shoqërore ishte i përcaktuar, njëherë e përgjithmonë, brenda një hierarkie të ngurtë piramidale të shoqërisë. Më tutje, ndryshe nga Weberi, por edhe nga disa kritikë bashkëkohorë të modernitetit (Adorno e Horkheimer, Bataille etj.), Haber­mas mendon se arsyeja, por jo si ndonjë realitet substa­ncial, krahas shtrirjes së ndikimit të racionalitetit instrumental prag­matik, zhvillohet pikërisht brenda proceseve të debateve për nor­mat e reja sociale dhe vlerat në saje të kritereve autonome (e jo të imponuara nga hyjnia apo nga autoritetet tradicionale), shfa­qet si forcë që zgjeron gradualisht kufijtë e lirisë. Këtu qën­dron, për Habermasin, “potenciali emancipues i moderni­tetit”, i lidhur me rritën e racionalitetit në sfera të ndryshme të shoqë­risë. Ky potencial është zgjuar e sajuar pikërisht në saje të prirjes së modernitetit që t’i problematizojë të gjitha normat e vlerat tradicionale të individit e të shoqërisë e, njëherësh, të formoj raporte, institucione dhe norma të reja që nuk mbështeten në ndonjë themel transcendent e as natyror, por dalin nga ajo që ai quan “veprimi komunikues”.

Mirëpo, duke zhvilluar tezën e vet për potencialin emanci­pues të modernitetit, Habermasi nuk lë anash kritikën e feno­meneve të ndryshme që cilësojnë shoqërinë moderne demo­kra­tike. Kësisoj, një aspekt i kësaj kritike është teza e tij mbi “kolonizimin e botës së përjetuar nga sistemi”. Frymëzimin fillestar për konceptin e “botës së përjetuar”, Habermasi e merr nga Huserli, i cili me këtë term nënkuptonte një qëndrim të natyrshëm dhe parateorik që kanë individët ndaj botës. Bota e përjetuar ka të bëjë me një mori sigurish (pikëmbështetjesh) ose referencash pararefleksive që kanë të bëjnë sa me botën njohëse – instrumentale, aq edhe me atë normative e estetike – ekspresive.

Mendimi filozofik mund të bëhet i vdekur nëse reduktohet në një qëmtim arkivor. Megjithatë, të mos harrojmë se vetë Heideggeri theksonte se filozofia bashkëkohore për t’u ripër­tërirë ka nevojë për një dialog me filozofinë poetike të paraso­kratikëve, fjala vjen me poemën e Parmenidit mbi natyrën. Vetë Heideggeri, por edhe filozofët e tjerë të mëdhenj, i kanë zbuluar dhe zhvilluar konceptet e tyre të reja të filozofisë në kohën e tyre, duke rimenduar njëherësh filozofinë antike gre­ke, atë të Rilindjes, të Modernitetit, duke filluar me Descar­tesin, me iluminizmin francez dhe filozofinë klasike gjer­mane, si dhe së paku disa koncepcione të periudhës bashkë­kohore: origjinaliteti dhe krijimtaria filozofike e një filozofi të rëndësishëm supozon këtë dialog kritik e të fryt­shëm si dhe me ballafaqimin e problemeve kyçe të epokës në të cilën jeton.

Ç’është e vërteta, Heideggeri e bën dallimin midis një “qën­drimi muzeal” ndaj së kaluarës, që nënkupton një ruajtje pasive të të dhënave dhe ngjarjeve nga e kaluara, ndërkaq qëndrimi tjetër ndaj së kaluarës (Erbe, trashëgimi) e bën të mundur një përvetësim kritik e të frytshëm të diçkaje (një teori filozofike, bie fjala) nga e kaluara dhe ai hap mundësi të reja kah e ardhmja.

Sa iu takon koncepteve të reja mendoj se çdo filozofi e madhe ka prodhuar koncepte të reja mbi çështje të ndryshme, edhe pse kanë mundur të artikulohen me terma të ngjashme: në filozofinë bashkëkohore, fjala vjen, konceptet mbi “totalita­rizmin”, si edhe ato mbi “demokracinë” janë të ndryshme te Hannah Arend, te Raymond Aron dhe Claude Lefort, ndonëse termi është i njëjtë. Në librin tim Dy gjenealogji të modernitetit (2016) i kam marrë në shqyrtim dallimet dhe veçantitë e tyre.

Ta kujtoj se edhe Hegeli para më se 200 vjetësh pati paralaj­mëruar vdekjen e artit, ndonëse fliste me admirim për këna­qësitë që i ofronte piktura holandeze e asaj kohe. Kurse, pas vdekjes (fizike) së Hegelit, u hap një periudhë e cila u cilësua shpesh si periudhë e shpërbërjes, madje edhe vdekjes jo vetëm e sistemit filozofik të Hegelit, por edhe e filozofisë në përgji­thësi. Këtë vdekje të filozofisë e shpallën së pari rrymat pozi­tiviste e scientiste përgjatë shekullit XIX: sipas tyre, me zhvi­llimin e shkencave të natyrës, në njërën anë dhe të shken­cave mbi shoqërinë (sociologjia, fjala vjen), në anën tjetër, filozofia ka humbur fushën e vet të hulumtimeve e, me këtë, edhe vetë arsyen e ekzistimit të saj. Mirëpo, filozofia bashkë­kohore e shekullit XX u dëshmua se është një nga periu­dhat më të fryt­shme në historinë e filozofisë. Përveç mendimit të Heide­ggerit, janë filozofë të mëdhenj si Husserli, me filo­zofinë e fenomenologjisë, Gadameri e Ricoeur me hermene­utikën e tyre, Sartri me ekzistencializmin dhe me një ontologji të re, Derrida me dekonstruktimin e metafizikës, por edhe me analiza të thella mbi artet, Foucaultja me analizat e thella të botës bashkëkohore, Deleuze, Erich Fromm, Herbert Marcuse, Adorno, Horheimer, Habermas, Frege, Brentano e shumë të tjerë. Disa njohës të Heideggerit pastaj kanë cekur, po kështu, se ai i lexonte fort pak filozofët bashkëkohorë. Sipas gjykimit tim personal, gjithsesi, filozofia ende mund dhe duhet të ofrojë orientime për shoqërinë njerëzore, të krijojë bazamente për çështje kapitale të shoqërisë si vlera morale dhe kritike për njerëzit, me ç’rast shqyrtohen dhe rishqyrtohen realitetet tona.

Kanti orientohet me një pyetje themelore që pyet për mundësinë e moralitetit

 Profesor, ka mendime, edhe nga vetë filozofët bashkëkohorë, se në filozofi po ndodhë një lloj rehabilitimi i brendshëm, me ç’rast po zhvi­llohen disa nëndisiplina të reja filozofike përmes të cilave po kërkohet krijimi i një qasjeje të re dhe një mendim të ri. Nëse jeni dakord me këtë, cili mund të jetë ky mendim?

KULLASHI: Keni plotësisht të drejtë. Llojshmëri e rrymave, e disiplinave filozofike dhe e çështjeve dhe temave me të cilat ato merren në periudhën bashkëkohore është rritur dukshëm. Këto disiplina dhe rryma të reja prodhojnë pyetje dhe qasje të reja, koncepte të reja ndaj problemeve dhe çështjeve të botës bashkëkohore, e cila është bërë shumë më e ndërlikuar se ato të periudhave të mëparshme.

Ta marr shembullin e bioetikës. Zhvillimet e shpejta të shkencave biomedikale dhe sfidat që i kanë shtruar për mendimin etik eksperimentimet mbi qenien njerëzore kanë ndikuar në krijimin e bioetikës si disiplinë e re në gjysmën e dytë të sheku­llit XX si dhe në bashkërendimin e analizave kritike shumë­disiplinore (filozofi, shkenca shoqërore, mjekësi dhe biologji etj.). Njëherësh janë riaktivizuar edhe potencialet e koncept­teve etike tradicionale me rimendimin e tyre përballë proble­meve që i hap para nesh situata bashkëkohore. Është intere­sant të ceket se në këto kërkime pluridisiplinare nuk janë të rralla referencat tek etika e Kantit. Kjo nuk është e rastë­sishme. Nëse kujtesa jonë mbi çështjet etike mbetet e gjallë, atëherë do të na kujtohet se Kanti ishte filozofi i cili e shtroi në mënyrë rrënjësore çështjen “trascendentale”, përkatësisht çështjet mbi kushtet dhe mundësitë e formimit të një dije mbi etikën. Të cekim këtu se karakteri radikal i përmbysjes që Kanti solli në historinë e mendimit mbi çështjet morale dhe etike, shfaqet edhe te pyetja mbi mundësinë e pushtimit të veprimeve etike, të aktualizimit të tyre, edhe nëse nuk kanë ekzistuar në të kaluarën. Pyetje kjo që përsiat mbi mundësinë e prodhimit të veprimeve etike, përtej moraleve ekzistuese dhe adeteve e zako­neve, si veprime të mira, të çliruara nga faktorë të jashtëm, që kanë të bëjnë me njeriun si njeri e jo thjesht për anglezin, gjermanin apo francezin. Në Kritikën e mendjes praktike, Kanti orientohet me një pyetje themelore që pyet për vetë mundësinë e moralitetit, mundësinë që një veprim të njeriut të mund ta cilësojmë si veprim të moralshëm apo të pamoralshëm. Derisa në traditën shumëshekullore të moralit dhe etikës kjo pyetje nuk shtrohet, por definohen sisteme të ndryshme të vlerave morale dhe bëhet fjalë për rrugët e arritjes së tyre, Kanti pyet se në saje të çkafit ne mund të pohojmë se një veprim mund të quhet i moral­shëm, si bëhet ai i moralshëm. Është fjala për një pyetje që shë­non përmbysje në historinë e gjatë të mendimit etik. Në librin tim Filozofema, por edhe në disa shkri­me të paradokohshme e kam vërë në pah sa risinë që sjellë etika e Kantit në moder­nitet, po aq edhe pertinencën e pyetjeve të tij mbi disa prob­leme etike dhe etiko-politike të shoqërisë së sotme.

Disa autorë pohojnë se një bashkëpunim i frytshëm i disa fushave kër­kimore të sotme është dëshmuar edhe me hulumtimet rreth çështjes së dhuratës.

KULLASHI: Është e saktë. Problematika e dhuratës, e cila u zhvillua në veçanti brenda filozofisë, sociologjisë e antropo­logjisë bashkëkohore, është një dëshmi tjetër për frytshmërinë e bashkëpunimit midis filozofisë dhe disa shkencave shoqë­rore. Bronislav Malinowski, Marcel Maussi, Lévi-Straussi, Jacques Derrida dhe Georges Bataille, si dhe Paul Ricoeur, zhvilluan hulumtime të thella për këtë temë, që duket tejet e veçantë, ndonëse hedh dritë në pikat thelbësore të një shoqë­rie dhe të një qytetërimi. Kështu, Maussi në Ese mbi dhuratën cek se dhurata iu përket të gjitha trajtave të jetës shoqërore, gjësendeve si dhe personave, realiteteve, si dhe mënyrave të qeniesimit. Ajo është një “fakt social total”. Është mirë që kjo vepër u përkthye së voni në gjuhën shqipe.

Paul Ricoeur, një nga mendimtarët e shquar të fenomeno­logjisë dhe hermeneutikës, ka trajtuar, në hulumtimet e veta, temën e dhuratës, përmes ndriçimit të atyre përvojave të prani­mit në historinë e njerëzimit, që nuk implikojnë dhunën dhe luftën. Shqyrtimin e teorive bashkëkohore filozofike, socio­logjike dhe juridike, që trajtojnë raportet ndërindividuale e ndërgrupore, nga aspekti i pranimit të ndërsjellë (dashuria dhe afektiviteti, të drejtat juridike dhe respekti shoqëror), Ricoeur i thellon duke u mbështetur veçanërisht në hulumtimet antro­pologjike mbi dhuratën, mbi praktikat shoqërore të këmbimit të dhuratave, si moment i një politike të pranimit reciprok simbolik. Kjo e shpie Ricoerinte drejt një analize kritike të teorive mbi dhuratën te Marcel Mauss, Lévi-Strauss dhe Marcel Hénnaf. Thënë shkurtazi, Ricouer mendon se koncepcioni i filozofit e antropologut Marcel Hénnaf ofron jo vetëm një koncepcion më të thellë mbi dhuratën se paraardhësit e tij, por edhe një vepër vendimtare (Le prix de la vérité, Çmimi i të vërtetës, e botuar më 2002 nga Seuil, në Paris) në kërkimet mbi pranimin e ndërsjellë. Hénnaf e zhvendos theksin e debatit antropo­logjik mbi dhuratën, prej relacionit midis dhënësit e marrësit të dhuratës, kah reciprociteti i këmbimit midis protagonistëve, duke e emërtuar këtë operacion të përbashkët me shprehjen pranim i ndërsjellë. Është fjala për një tip të raporteve ndër­njerëzore që nuk i takojnë as rendit të këmbimit të të mirave materiale (rendit ekonomik), e as nuk janë shprehje e ndihmës altruiste (rendit etik), por shprehjeve simbolike të reciproci­tetit. Hénnaf shkoqitë krijimin dhe mbajtjen e lidhjeve mes njerëzve përmes një procedure simbolike të pranimit publik e reciprok të individëve dhe grupeve, si të ngjashëm me veten. Dhënia e dhuratës është sfidë dhe ngashënjim që i drejtohet tjetrit për të hyrë në një relacion, që përmban miqësinë e res­pektin e ndërsjellë. Në këtë relacion gjendet edhe domethënia e tretë e fjalës “reconnaissance”, mirënjohja ndaj një gjesti a veprimi bujar.

Do të shtoja, sa iu takon degëve të ndryshme të filozofisë, se sot janë bërë më komplekse e më të begatshme edhe kërkimet filozofike mbi ligjërimin, mbi letërsinë, mbi dramën, mbi poezinë, mbi pikturën, mbi filmin etj.

(Intervistën e plotë mund ta lexoni në numrin e tetë të revistës “Akademia” që sapo ka dalë nga shtypi. Revistën e gjeni: në librarinë “Artini”, “Dukagjini” dhe në redaksinë e gazetës “Epoka e re” në Prishtinë. Të drejtën e botimit: “Akademia” dhe shtëpia botuese “Armagedoni”)

(Vijon nga numri i djeshëm dhe i pardjeshëm. Mund t’i lexoni duke çukitur në këto vjegëza: 

https://www.epokaere.com/filozofia-dhe-letersia-te-pandashme-ne-shume-vepra/

https://www.epokaere.com/filozofia-eshte-konsideruar-si-dije-mbikohore/