Një pandemi e shkaktuar nga një sëmundje e lashtë mund të tingëllojë si një skenar i marrë nga një film fantastiko-shkencor, por shkencëtarët paralajmërojnë se këto rreziqe, megjithëse të ulëta, po nënvlerësohen.

Sipas të dhënave të fundit shkencore që citon noa.al nga një raport special i CNN, pandemia e ardhshme mund të mos vijë nga lakuriqët e natës apo shpendët, por nga viruset e fshehura në akullnajat që po shkrihen.

Ngrohja globale po zbulon viruse të fjetura prej mijëra vitesh

Temperaturat në rritje në Arktik po shkaktojnë shkrirjen e shtresës së përhershme të akullit (permafrost), duke nxjerrë në sipërfaqe viruse të cilët kanë qenë në gjendje të fjetur për dhjetëra mijëra vjet. Sipas shkencëtarëve, këto viruse mund të rrezikojnë shëndetin e kafshëve dhe njerëzve.

Kimberly Miner, klimatologe në Laboratorin e Shtytjes me Gaz të NASA-s në Institutin e Teknologjisë të Kalifornisë, thotë: “Ka shumë zhvillime shqetësuese lidhur me shkrirjen e përhershme të akullit, dhe kjo tregon se sa e rëndësishme është të ruajmë sa më shumë të jetë e mundur këtë shtresë të ngrirë.”

Permafrost-i mbulon rreth një të pestën e hemisferës veriore, duke mbështetur tundrën arktike dhe pyjet veriore të Alaskës, Kanadasë dhe Rusisë për mijëra vite. Ai funksionon si një kapsulë kohore, duke ruajtur jo vetëm viruse të lashta, por edhe mbetje të mumifikuara të kafshëve të zhdukura, të cilat shkencëtarët kanë arritur t’i nxjerrin dhe studiojnë vitet e fundit. Disa prej tyre përfshijnë dy luanë të vegjël dhe një rinoceront me lesh.

Rreziqet shtesë: Kimikatet dhe mbetjet radioaktive

Arsyeja pse permafrost-i është një depozitues i mirë nuk qëndron vetëm te temperaturat e ulëta, por edhe në faktin se është një mjedis pa oksigjen dhe pa dritë, duke krijuar kushte ideale për ruajtjen e materialeve të ndryshme për mijëvjeçarë.

Megjithatë, ngrohja globale po e çon Arktikun drejt temperaturave që rriten deri në katër herë më shpejt se pjesa tjetër e planetit, duke dobësuar shtresën e sipërme të akullit të përhershëm. Përveç rrezikut të viruseve të lashtë, shkencëtarët paralajmërojnë se shkrirja e permafrost-it mund të lirojë edhe kimikate dhe mbetje radioaktive, të cilat mund të kenë pasoja të rënda për mjedisin dhe shëndetin e njerëzve.

Zbulimi i “viruseve zombi” në permafrost

Për të kuptuar më mirë këto rreziqe, Jean-Michel Claverie, profesor i mjekësisë dhe gjenomikës në Universitetin Aix-Marseille në Francë, ka analizuar mostra të tokës të marra nga permafrost-i siberian, për të parë nëse viruset e mbetura në akull janë ende të afta të infektojnë qeliza.

Ai po kërkon për të ashtuquajturit “viruse zombi”, dhe ka arritur të zbulojë disa prej tyre.

Një studiues i viruseve prehistorikë

Jean-Michel Claverie studion një kategori të veçantë virusesh, të cilat i zbuloi për herë të parë në vitin 2003. Këta “viruse gjigantë” janë shumë më të mëdhenj se viruset tipike dhe mund të shihen edhe me një mikroskop optik, jo vetëm me mikroskop elektronik – gjë që i bën më të lehtë për t’u studiuar në laborator.

Frymëzimi i tij për të kërkuar viruse të ngrira në permafrost erdhi pjesërisht nga një grup shkencëtarësh rusë, të cilët në vitin 2012 ringjallën një lule të egër nga një farë e ruajtur për 30,000 vjet, e cila ishte gjetur në një fole të një ketri të lashtë. Që atëherë, shkencëtarët kanë sukses të ringjallin edhe organizma mikroskopikë të lashtë.

Në vitin 2014, Claverie dhe ekipi i tij ringjallën një virus të izoluar nga permafrost-i, duke e bërë atë infektiv për herë të parë pas 30,000 vjetësh.

Për arsye sigurie, ata zgjodhën një virus që infekton vetëm amebat, organizma njëqelizorë, duke shmangur rrezikun për njerëzit ose kafshët.

A mund të shkaktojnë këto viruse një pandemi?

Megjithëse deri më tani shkencëtarët kanë studiuar vetëm viruse që nuk infektojnë njerëzit, nuk përjashtohet mundësia që viruse të tjera, të fjetura në permafrost, të mund të infektojnë kafshët dhe njerëzit.

Nëse një virus i tillë arrin të përshtatet në mjedisin modern dhe të gjejë një organizëm pritës të përshtatshëm, mund të lindë një pandemi nga një sëmundje e panjohur deri më tani për njerëzimin.

Për këtë arsye, shkencëtarët theksojnë se është e domosdoshme të kufizohet shkrirja e permafrost-it, jo vetëm për të luftuar ndryshimet klimatike, por edhe për të parandaluar rreziqe të papritura shëndetësore që mund të vijnë nga epokat e lashta.

A është imuniteti ynë i përgatitur për viruset e lashta?

Në vitin 2015, profesori Jean-Michel Claverie izoloi një lloj të ri virusi që gjithashtu infektonte amebat. Në studimin e tij më të fundit, të botuar në revistën shkencore “Viruses”, ekipi i tij arriti të izolojë disa variante të reja virusesh të lashtë nga mostra të akullit të përhershëm të mbledhura nga shtatë vende të ndryshme në Siberi. Ata zbuluan se çdo variant i izoluar ishte ende infektiv për qelizat e amebave.

Zbulimi i viruseve prehistorikë të aftë për infektim

Këto viruse përfaqësojnë pesë familje të reja virusesh, të cilat shtohen mbi dy familjet e tjera që ekipi i tij kishte identifikuar më parë.

Virusi më i vjetër që u zbulua daton 48,500 vjet më parë, bazuar në radiokarbonin e dheut ku u gjet, dhe u izolua nga një mostër toke e marrë 16 metra nën sipërfaqe, pranë një liqeni të ngrirë nën tokë.

Mostrat më të reja, që përmbanin viruse të tjera, u gjetën në përmbajtjen e stomakut dhe qimen e një mamuthi me lesh dhe ishin 27,000 vjeçare.

A mund të preket imuniteti ynë nga këta viruse?

Fakti që viruse të lashta mund të jenë ende aktive pas dhjetëra mijëra vitesh, sipas Claverie, tregon një problem potencialisht më të madh.

Ai shpjegon: “Ne i konsiderojmë këta viruse që infektojnë amebat si një zëvendësim për të gjithë viruset e tjerë që mund të jenë të fshehur në akull. Kemi gjetur gjurmë të shumë, shumë, shumë viruseve të tjera.”

Sipas tij, megjithëse nuk mund të dihet me siguri nëse të gjithë këta viruse janë ende të aftë për infektim, nëse një virus i amebave është ende aktiv, atëherë ka shumë pak arsye për të besuar se viruset e tjera nuk mund të jenë gjithashtu të gjalla dhe të afta të infektojnë organizmat e tyre pritës.

A ka pasur më parë raste të infeksioneve njerëzore nga viruse të ngrirë?

Historia ka treguar se bakteret dhe viruset e ruajtura në akull për shekuj ose mijëvjeçarë mund të rikthehen në qarkullim dhe të infektojnë njerëzit. Disa raste të dokumentuara përfshijnë:

1. Gripi Spanjoll i vitit 1918:

Në vitin 1997, studiuesit gjetën material gjenetik të virusit të gripit të vitit 1918 në një mostër mushkërie të marrë nga trupi i një gruaje që ishte varrosur në akullin e përhershëm në Gadishullin Seward, Alaskë.

2. Virusi i lisë (Variola virus):

Në vitin 2012, shkencëtarët zbuluan se mbetjet e mumifikuara të një gruaje që kishte vdekur 300 vjet më parë në Siberi, përmbanin gjurmë të ADN-së së virusit të lisë.

3. Shpërthimi i Antraksit në Siberi (2016):

Midis korrikut dhe gushtit të vitit 2016, një epidemi e antraksit infektoi dhjetëra njerëz dhe mbi 2,000 drerë të egër në Siberi.

Kjo epidemi u lidh me shkrirjen e akullit të përhershëm gjatë një vere jashtëzakonisht të nxehtë, çka mund të ketë çliruar sporet e Bacillus anthracis nga varreza të vjetra apo trupa të ngrirë të kafshëve të infektuara.

Rreziku i së ardhmes

Ndërsa ngrohja globale përshpejton shkrirjen e akullit të përhershëm, shkencëtarët paralajmërojnë se viruse dhe baktere të panjohura deri më tani për shkencën mund të rishfaqen.

Nëse ndonjë prej tyre është patogjen për njerëzit apo kafshët, imuniteti ynë mund të jetë krejtësisht i papërgatitur për t’i luftuar. Për këtë arsye, kontrolli i shkrirjes së permafrost-it nuk është thjesht një çështje klimatike, por edhe një sfidë e madhe për shëndetin global.

A është Arktiku një “bombë me sahat” biologjike dhe kimike?

Rreziku i patogjenëve të lashtë

Birgita Evenegard, profesoreshë e mikrobiologjisë klinike në Universitetin Umea, Suedi, paralajmëron se duhet të ketë një monitorim më të mirë të rrezikut që vjen nga patogjenët potencialisht të rrezikshëm që mund të çlirohen nga shkrirja e akullit të përhershëm.

Ajo thekson: “Duhet të kemi parasysh se sistemi ynë imunitar është zhvilluar në kontakt të ngushtë me mjedisin mikrobial. Nëse ka një virus të fshehur në permafrost, me të cilin nuk kemi qenë në kontakt për mijëra vjet, imuniteti ynë mund të mos jetë i mjaftueshëm për t’u mbrojtur nga ai.”

Sa i madh është rreziku i përhapjes së viruseve të lashtë?

Shkencëtarët nuk janë ende të sigurt sa kohë mund të mbeten aktivë këta viruse pasi ekspozohen ndaj kushteve të sotme klimatike, apo sa të mëdha janë gjasat që një virus të gjejë një organizëm pritës të përshtatshëm.

Jo të gjithë viruset janë patogjenë – disa janë të padëmshëm ose madje edhe të dobishëm për organizmat pritës.

Arktiku ka një popullsi të rrallë (rreth 3.6 milionë banorë), gjë që e ul rrezikun e ekspozimit të njerëzve ndaj këtyre viruseve.

Megjithatë, Jean-Michel Claverie paralajmëron se rreziku po rritet për shkak të ngrohjes globale, pasi shkrirja e akullit të përhershëm po përshpejtohet dhe më shumë njerëz po migrojnë në rajonet e Arktikut për shkak të projekteve industriale dhe kërkimeve për burime natyrore.

Mundësia e një “spillover” – kur virusi kalon nga një specie në tjetrën

Nuk është vetëm Claverie që paralajmëron për këtë skenar. Në vitin 2022, një ekip shkencëtarësh analizoi tokën dhe sedimentet e një liqeni në Arktikun Kanadez. Ata përdorën një teknikë të avancuar për të identifikuar gjurmët gjenetike të viruseve dhe organizmave pritës të mundshëm (bimë dhe kafshë) në rajon.

Përdorimi i modeleve kompjuterike tregoi se rreziku i përhapjes së viruseve tek pritësit e rinj ishte më i lartë në zonat ku rrjedha e ujit nga akullnajat ishte më intensive. Me ngrohjen e klimës, ky skenar po bëhet gjithnjë e më i mundshëm.

Rreziqe të tjera: Mbetjet toksike dhe radioaktive

Kimberly Miner, shkencëtare në Jet Propulsion Laboratory të NASA-s, thekson se shkrirja e permafrost-it nuk po çliron vetëm viruse të lashta, por edhe kimikate dhe materiale të rrezikshme nga epokat e kaluara.

Në studimin e saj të botuar në Nature Climate Change (2021), ajo identifikoi disa rreziqe të fshehura në akullin e përhershëm:

Mbetje nga minierat e metaleve të rënda dhe kimikate toksike si pesticidi DDT, i cili u ndalua në fillim të viteve 2000.

Materiale radioaktive, të cilat u depozituan në Arktik nga eksperimentet bërthamore të SHBA dhe Rusisë gjatë Luftës së Ftohtë.

Shkrirja e përhershme e akullit dhe ndikimi në klimë

Shkrirja e akullit të përhershëm nuk është një proces i ngadaltë dhe gradual, siç mendohej më parë. Në disa raste, mund të ndodhë brenda pak vitesh, si pasojë e rrëshqitjeve të dheut ose shembjeve masive të tokës.

Ky proces liron sasi të mëdha të metanit dhe dioksidit të karbonit në atmosferë, duke përshpejtuar ndryshimet klimatike.

Shkencëtarët paralajmërojnë se organizmat e lashtë mikrobialë mund të ndikojnë në ekosistemet e sotme, duke ndryshuar përbërjen e tokës dhe bimësisë.

A mund të ndalojmë rreziqet e ardhshme?

Miner shprehet qartë: “Nuk e dimë si do të bashkëveprojnë këta mikroorganizma të lashtë me mjedisin modern. Nuk mendoj se ky është një eksperiment që dikush nga ne dëshiron të bëjë.”

Zgjidhja më e mirë, sipas saj, është të ndalojmë përshpejtimin e shkrirjes së permafrost-it dhe të ulim ndikimin e krizës klimatike.

A mund të shkaktojë një pandemi një virus i lashtë?

Megjithëse mundësia e një pandemie nga një virus prehistorik mbetet e ulët, shkencëtarët paralajmërojnë se kjo mund të ndodhë në të ardhmen.

Ndërsa shkrirja e akullit vazhdon, rreziqet e viruseve të lashtë, kimikateve toksike dhe materialeve radioaktive të çliruara në mjedis janë një kërcënim real, jo vetëm për ekosistemet e Arktikut, por edhe për shëndetin global. /noa.al