EDUARD SAID

Duke pasur parasysh se Qeveria e Netanyahut ra shkaku i Marrëveshjes së Paqes Wye, ka ardhur koha që të vihet në dyshim i gjithë procesi i filluar në Oslo më 1993 si instrumenti i duhur për të sjellë paqen midis palestinezëve dhe izraelitëve. Mendoj se procesi i paqes në fakt ka shtyrë pajtimin e vërtetë që duhet të ndodhë nëse lufta njëqindvjeçare midis sionizmit dhe popullit palestinez do të përfundojë. Osloja përgatiti skenën për ndarje, por paqja e vërtetë mund të vijë vetëm me një shtet dykombëtar izraelito-palestinez.

Kjo nuk është e lehtë as të imagjinohet. Narrativa zyrtare sioniste-izraelite dhe ajo palestineze janë të papajtueshme. Izraelitëve ua ha mendja se zhvilluan një luftë çlirimtare dhe kështu arritën pavarësinë; Palestinezët thonë se shoqëria e tyre u shkatërrua, shumica e popullsisë u dëbua. Dhe, në fakt, kjo papajtueshmëri ishte tashmë mjaft e dukshme për disa breza të udhëheqësve dhe mendimtarëve të hershëm sionistë, siç ishte sigurisht edhe për të gjithë palestinezët.

“Sionizmi nuk ishte i verbër ndaj pranisë së arabëve në Palestinë”, do të shkruante historiani i shquar izraelit, Zeev Sternhell, në librin e tij të fundit, “The Founding Myths of Israel”(Mitet theme­luese të Izraelit). “Edhe figurat sioniste që kurrë nuk e kishin vizituar këtë vend, e dinin se nuk ishte pa banorë. Në të njëjtën kohë, as lëvizja sioniste jashtë vendit dhe as pionierët që kishin filluar të vendoseshin në vend nuk mund të hartonin një politikë ndaj lëvizjes kombëtare palestineze. Arsyeja e vërtetë për këtë nuk ishte mosnjohja e problemit, por njohja e qartë e kundërthënies së pakapërcyeshme midis objektivave bazë të dy palëve. Nëse inte­lektualët dhe udhëheqësit sionistë e injoruan dilemën arabe, kjo ngjau kryesisht për shkak se e dinin se ky problem nuk kishte zgjidhje brenda mënyrës së të menduarit sionist”.

David Ben-Gurion, ta zëmë, ishte gjithmonë i qartë. “Nuk ka asnjë shembull në historinë e një populli”, do të deklaronte ai në vitin 1944, “që thotë se ne pranojmë të heqim dorë nga vendi ynë, le të vijë një popull tjetër dhe të vendoset këtu dhe të na e kalojë”. Një tjetër udhëheqës sionist, Berl Katznelson, po ashtu, nuk kish iluzione se kundërshtimi midis synimeve sioniste dhe palestineze mund të kapërcehej. Dhe binacionalistët, si Martin Buber, Judah Magnes dhe Hannah Arendt ishin plotësisht të vetëdijshëm se si do të dukej përplasja, nëse do të realizohej, siç sigurisht se ndodhi.

Shumë më tepër se hebrenjtë, arabët palestinezë gjatë pas Deklaratës së Balfourit të vitit 1917 dhe Mandatit Britanik gjith­monë refuzuan çdo gjë që do të rrezikonte dominimin e tyre. Është e padrejtë të qortosh palestinezët retrospektivisht për mos­pranimin e ndarjes në vitin 1947. Deri në vitin 1948, hebrenjtë zotëronin vetëm rreth 7 për qind të tokës. Pse, thanë arabët kur u propozua rezoluta e ndarjes, duhet t’ua lëshojmë 55 për qind të Palestinës hebrenjve, të cilët ishin pakicë në Palestinë? As Dekla­rata e Balfourit dhe as Mandati Britanik nuk e pranuan kurrë specifikisht se palestinezët kishin të drejta politike, krahas atyre civile dhe fetare, në Palestinë. Prandaj, ideja e pabarazisë midis hebrenjve dhe arabëve u ndërtua në politikën britanike, dhe më pas të Izraelit dhe të Shteteve të Bashkuara, që në krye të herës.

Konflikti duket i pazgjidhshëm, sepse është një betejë për të njëjtën tokë nga dy popuj që gjithmonë besonin se ishin titulluar legjitimë të saj dhe që shpresonin se pala tjetër do të hiqte dorë me kalimin e kohës ose do të largohej. Njëra palë fitoi luftën, tjetra humbi, por beteja është e gjallë si kurrë më parë. Ne palestinezët pyesim pse një hebre i lindur në Varshavë ose New York ka të drejtë të vendoset këtu (sipas Ligjit të Kthimit të Izraelit), ndërsa ne, njerëzit që kemi jetuar këtu me shekuj, nuk mundemi. Pas vitit 1967, konflikti mes nesh u acarua. Vitet e pushtimit ushtarak kanë krijuar te pala më e dobët zemërim, poshtërim dhe armiqësi.

Për ta diskredituar edhe më, Oslo bëri pak për të ndryshuar situatën. Arafati dhe numri i tij në pakësim i mbështetësve u shndërruan në përforcues të sigurisë izraelite, ndërsa palestinezët u detyruan të durojnë poshtërimin e “atdheut” të tmerrshëm dhe jo të afërt që përbëjnë rreth 10 për qind të Bregut Perëndimor dhe 60 për qind të Gazës. Oslo na kërkoi të harronim dhe të hiqnim dorë nga historia jonë e humbjes, të shpronësuar nga vetë njerëzit që u mësuan të gjithëve rëndësinë e mosharrimit të së kaluarës. Kështu ne jemi viktimat e viktimave, refugjatët e refugjatëve.

Arsyeja e ekzistencës së Izraelit si shtet ka qenë gjithmonë se duhet të ketë një vend të veçantë, një strehë, ekskluzivisht për hebrenjtë. Vetë Osloja bazohej në parimin e ndarjes midis heb­renjve dhe të tjerëve, siç përsëriste pa u lodhur Yitzhak Rabin. Megjithatë, gjatë 50 viteve të fundit, veçanërisht që kur ngulimet izraelite u vendosën për herë të parë në territoret e pushtuara në vitin 1967, jetët e hebrenjve janë ndërthurur gjithnjë e më shumë me ato të johebrenjve.

Përpjekja për t’u ndarë ka ndodhur në të njëjtën kohë dhe para­doksalisht me përpjekjen për të marrë gjithnjë e më shumë tokë, gjë që nga ana tjetër ka bërë që Izraeli të fitonte gjithnjë e më shumë palestinezë. Në Izrael, palestinezët numërojnë rreth një milion, pothuajse 20-përqindëshin e popullsisë. Mes Gazës, Jeru­salemit Lindor dhe Bregut Perëndimor, ku vendbanimet janë më të dendura, ka pothuajse 2.5 milionë palestinezë. Izraeli ka ndër­tuar një sistem të tërë rrugësh “anashkaluese”, të projektuara për të shkuar rreth qyteteve dhe fshatrave palestineze, duke lidhur vendbanimet dhe duke shmangur arabët. Por kaq e vogël është zona tokësore e Palestinës historike, aq të ndërthurur janë izrae­litët dhe palestinezët, pavarësisht pabarazisë dhe antipatisë së tyre, saqë ndarja e pastër thjesht nuk do të jetësohet, nuk mund të bëhet apo të funksionojë. Vlerësohet se deri në vitin 2010 do të ketë barazi demografike. Çka atëherë?

Është e qartë se një sistem i privilegjuar i hebrenjve izraelitë nuk do të kënaqë as ata që duan një shtet tërësisht homogjen hebraik, as ata që jetojnë atje, por nuk janë hebrenj. Për të parët, palesti­nezët janë një pengesë për t’u asgjësuar disi; për këta të fundit, të qenit palestinez në një shtet hebraik do të thotë të mbytesh përgjithmonë në statusin inferior. Por palestinezët izraelitë nuk duan të lëvizin; ata thonë se janë tashmë në vendin e tyre dhe refuzojnë çdo bisedë për anëtarësimin në një shtet të veçantë palestinez, nëse një gjë e tillë do të krijohet. Ndërkohë, kushtet varfëruese të vendosura ndaj Arafatit po ia bëjnë të vështirë nënshtrimin e banorëve shumë të politizuar të Gazës dhe Bregut Perëndimor. Këta palestinezë kanë aspirata për vetëvendosje që, në kundërshtim me përllogaritjet izraelite, nuk tregojnë asnjë shenjë të zhdukjes. Është gjithashtu evidente se si popull arab — dhe duke pasur parasysh traktatet e ftohta të paqes mes Izraelit dhe Egjiptit, dhe Izraelit e Jordanisë, ky fakt është i rëndësishëm — palestinezët duan me çdo kusht të ruajnë identitetin e tyre arab si pjesë e arabëve përreth dhe botës islame.

Për të gjitha këto, problemi është se vetëvendosja palestineze në një shtet të veçantë është e pazbatueshme, po aq e pazbatueshme sa parimi i ndarjes midis një popullsie arabe të përzier demogra­fikisht, të lidhur në mënyrë të pakthyeshme pa sovranitet dhe një popullsie hebraike me të. Çështja, besoj, nuk është se si të krijohen mjete për të këmbëngulur në përpjekjen për t’i ndarë ato, por për të parë nëse është e mundur që ata të jetojnë së bashku në mënyrë sa më të drejtë dhe paqësore.

Çka ekziston tani është një ngërç dëshpërues, për të mos thënë, i përgjakshëm. Sionistët brenda dhe jashtë Izraelit nuk do të heqin dorë nga dëshira e tyre për një shtet të veçantë hebe; Palestinezët duan të njëjtën gjë për veten e tyre, pavarësisht se kanë pranuar shumë më pak nga Oslo. Megjithatë, në të dyja rastet, ideja e një shteti për “veten” thjesht fluturon përballë fakteve: pa spastrim etnik ose “transferim masiv”, si në vitin 1948, nuk ka asnjë mënyrë që Izraeli të shpëtojë prej palestinezëve ose që palestinezët të urojnë largimin e izraelitëve. Asnjëra palë nuk ka një opsion të qëndrueshëm ushtarak kundër tjetrës, gjë që, më vjen keq ta them, është arsyeja pse të dy zgjodhën një paqe që përpiqet kaq qartë të realizojë atë që lufta nuk mundi.

Sa më shumë të vazhdojnë modelet aktuale të ngulimeve izra­elite dhe izolimit dhe rezistencës palestineze, aq më pak ka gjasa që të ketë siguri reale për secilën palë. Ishte gjithmonë absurde që obsesioni i Netanyahut me sigurinë të shtrohej vetëm në aspektin e pajtueshmërisë palestineze me kërkesat e tij. Nga njëra anë, ai dhe Ariel Sharon fuqizuan palestinezët gjithnjë e më shumë me nxitjet e tyre të mprehta drejtuar kolonëve për të rrëmbyer atë që mundnin. Nga ana tjetër, Netanyahu priste që metoda të tilla të shtynin palestinezët të pranonin gjithçka që bëri Izraeli, pa masa reciproke izraelite.

Arafati, i mbështetur nga Uashingtoni, është çdo ditë më represiv. Duke përmendur në mënyrë të pamundshme Rregulloren Brita­nike për Mbrojtjen Emergjente të vitit 1936 kundër palestinezëve, ai ka dekretuar së fundmi, për shembull, se është krim jo vetëm të nxitësh dhunën, grindjet racore dhe fetare, por edhe të kritikosh procesin e paqes. Nuk ka asnjë kushtetutë apo ligj bazë palestinez: Arafati thjesht refuzon të pranojë kufizime në pushtetin e tij në dritën e mbështetjes amerikane dhe izraelite për të. Kush mendon se e gjithë kjo mund t’i sjellë Izraelit sigurinë dhe nënshtrimin e përhershëm të Palestinës?

Dhuna, urrejtja dhe jotoleranca janë edukuar nga padrejtësia, varfëria dhe një ndjenjë e penguar e përmbushjes politike. Vjesh­tën e kaluar, qindra hektarë tokë palestineze u shpronësuan nga ushtria izraelite nga fshati Umm al-Fahm, i cili nuk është në Bregun Perëndimor, por brenda Izraelit. Kjo nxori në pah faktin se, edhe si qytetarë izraelitë, palestinezët trajtohen si inferiorë, në thelb si një lloj shtrese e ulët që ekziston në një gjendje aparteidi.

Në të njëjtën kohë, për shkak se as Izraeli nuk ka një kushtetutë dhe për shkak se partitë ultra-ortodokse po fitojnë gjithnjë e më shumë pushtet politik, ka grupe dhe individë hebrenj izraelitë që kanë filluar të organizohen rreth nocionit të një demokracie të plotë laike për të gjithë shtetasit izraelitë. Karizmatiku Azmi Bishara, anëtar arab i Knessetit, ka folur gjithashtu për zgjerimin e konceptit të shtetësisë si një mënyrë për të kapërcyer kriteret etnike dhe fetare që tani e bëjnë Izraelin në fakt një shtet jodemo­kratik për 20 për qind të popullsisë së tij.

Në Bregun Perëndimor, Jerusalem dhe Gaza, situata është thellësisht e paqëndrueshme dhe shfrytëzuese. Të mbrojtur nga ushtria, kolonët izraelitë (pothuajse 350.000 prej tyre) jetojnë si njerëz ekstraterritorial, të privilegjuar me të drejta që palestinezët rezidentë nuk i kanë. (Për shembull, palestinezët e Bregut Perën­dimor nuk mund të shkojnë në Jerusalem dhe në 70 për qind të territorit janë ende subjekt i ligjit ushtarak izraelit, me tokën e tyre në dispozicion për konfiskim.) Izraeli kontrollon burimet ujore dhe sigurinë palestineze, si dhe hyrje-daljet. Edhe aeroporti i ri i Gazës është nën kontrollin e sigurisë izraelite. Ju nuk keni pse të jeni ekspert për të parë se kjo është recetë për zgjerimin, jo kufi­zimin e konfliktit. Këtu duhet përballur e vërteta, jo të shmanget apo të mohohet.

Sot ka hebrenj izraelitë që flasin sinqerisht për “post-sionizmin”, përderisa pas 50 vjetësh historie izraelite, sionizmi klasik nuk i ka dhënë as një zgjidhje pranisë palestineze dhe as një prani eksklu­zivisht hebraike. Nuk shoh asnjë mënyrë tjetër veçse të fillojmë tani të flasim për ndarjen e tokës që na ka bashkuar, duke e ndarë atë në një mënyrë vërtet demokratike, me të drejta të barabarta për çdo qytetar. Nuk mund të ketë pajtim nëse të dy popujt, dy komunitetet e vuajtjeve, nuk vendosin se ekzistenca e tyre është një fakt laik dhe se duhet trajtuar si i tillë.

Kjo nuk do të thotë pakësim i jetës hebraike si jetë hebraike ose një dorëzim i aspiratave dhe ekzistencës politike arabe palesti­neze. Përkundrazi, do të thotë vetëvendosje për të dy popujt. Por kjo do të thotë të jesh i gatshëm për të zbutur, pakësuar dhe për­fundimisht të heqësh dorë nga statusi special për një popull në kurriz të tjetrit. Ligji i kthimit për hebrenjtë dhe e drejta e kthimit për refugjatët palestinezë duhet të merren parasysh dhe të sharto­hen së bashku. Të dy nocionet e Izraelit të Madh si toka e popullit hebre që iu dha atyre nga Zoti dhe e Palestinës si një tokë arabe që nuk mund të tjetërsohet nga atdheu arab, duhet të reduktohen në shkallë dhe ekskluzivitet.

Është interesante se historia mijëravjeçare e Palestinës ofron të paktën dy precedentë për të menduar në terma kaq laikë dhe modestë. Së pari, Palestina është dhe ka qenë gjithmonë një vend me shumë histori; është njëthjeshtim radikal të mendosh për të si parimisht ose ekskluzivisht si hebraike ose arabe. Ndërsa prania e hebrenjve është e kamotshme, ajo nuk është aspak kryesorja. Qiramarrës të tjerë kanë përfshirë kananitët, moabitët, jebusitët dhe filistinët në kohët e lashta, dhe romakët, osmanët, bizantinët dhe kryqtarët në epokat moderne. Palestina është multikulturore, multietnike, multifetare. Ka aq pak justifikim historik për homo­gjenitetin sa ka për nocionet e pastërtisë kombëtare ose etnike dhe fetare sot.

Së dyti, gjatë periudhës ndërmjet luftërave, një grup i vogël, por i rëndësishëm mendimtarësh hebrenj (Judah Magnes, Buber, Arendt dhe të tjerë) argumentuan dhe agjituan për një shtet bina­cional. Logjika e sionizmit natyrshëm i mposhti përpjekjet e tyre, por ideja është e gjallë sot aty-këtu mes individëve hebrenj dhe arabë të frustruar me pamjaftueshmëritë dhe shkatërrimet e dukshme të së tashmes. Thelbi i vizionit të tyre është bashkëjetesa dhe ndarja në mënyra që kërkojnë një gatishmëri novatore, të guximshme dhe teorike për të kapërcyer ngërçin e thatë të pohimit dhe refuzimit. Pasi të bëhet njohja fillestare e tjetrit si i barabartë, besoj se rruga përpara bëhet jo vetëm e mundshme, por edhe tërheqëse.

Megjithatë, hapi fillestar është shumë i vështirë për t’u hedhur. Hebrenjtë izraelitë janë të izoluar nga realiteti palestinez; shumica prej tyre thonë se nuk i shqetëson realisht. Më kujtohet hera e parë që shkova me makinë nga Ramallah në Izrael, duke menduar se ishte si të shkoja direkt nga Bangladeshi në Kaliforninë Jugore. Megjithatë realiteti nuk është se gjithnjë e bën të veten.

Gjenerata ime e palestinezëve, ende të tronditur nga tronditja e humbjes së gjithçkaje në vitin 1948, e kanë pothuajse të pamun­dur të pranojnë që shtëpitë dhe fermat e tyre janë marrë nga një popull tjetër. Nuk shoh asnjë mënyrë për t’iu shmangur faktit që në vitin 1948 një popull shpërnguli një tjetër, duke bërë kështu një padrejtësi të rëndë. Leximi i historisë palestineze dhe hebreje së bashku jo vetëm që u jep tragjedive të Holokaustit dhe asaj që më pas ndodhi me palestinezët, por gjithashtu zbulon se si gjatë jetës së ndërlidhur izraelite dhe palestineze që nga viti 1948, një popull, palestinezët, ka mbartur një pjesë të shpërpjesëtimshme të dhim­bjes dhe humbjes.

Izraelitët fetarë dhe të djathtistë dhe përkrahësit e tyre nuk e kanë problem një formulim të tillë. Po thonë, fituam, por kështu duhet. Kjo tokë është toka e Izraelit, jo e askujt tjetër. I dëgjova ato fjalë nga një ushtar izraelit që ruante një buldozer që po shkatërronte fushën e një palestinezi të Bregut Perëndimor (pro­nari i tij duke parë i pafuqishëm) për të zgjeruar një rrugë anashkaluese.

Por ata nuk janë të vetmit izraelit. Për të tjerët, që duan paqen si rezultat i pajtimit, ka pakënaqësi me rritjen e ndikimit të partive fetare mbi jetën izraelite dhe padrejtësinë dhe frustrimet e Oslos. Shumë izraelitë të tillë demonstrojnë kundër shpronësimeve të tokës palestineze të qeverisë së tyre dhe prishjes së shtëpive. Kështu që ju ndjeni një gatishmëri të shëndetshme për të kërkuar paqe diku tjetër sesa në grabitjen e tokës dhe bombat vetëvrasëse.

Për disa palestinezë, për shkak se ata janë pala më e dobët, humbësit, heqja dorë nga një restaurim i plotë i Palestinës arabe, është heqje dorë nga historia e tyre. Megjithatë, shumica e të tjerëve, veçanërisht brezi i fëmijëve të mi, janë skeptikë ndaj të moshuarve dhe shikojnë më në mënyrë jokonvencionale drejt së ardhmes, përtej konfliktit dhe humbjes së pafundme. Natyrisht, institucionet në të dy komunitetet janë shumë të lidhura për të paraqitur rryma “pragmatike” të mendimit dhe formacionet poli­tike për të ndërmarrë diçka më të rrezikshme, por disa të tjerë (palestinez dhe izraelit) kanë filluar të formulojnë alternativa radikale ndaj status quo-së. Ata refuzojnë të pranojnë kufizimet e Oslos, atë që një studiues izraelit e ka quajtur “paqe pa pale­stinezë”, ndërsa të tjerë më thonë se lufta e vërtetë është për të drejtat e barabarta për arabët dhe hebrenjtë, jo si një entitet pale­stinez i veçantë, domosdoshmërisht i varur dhe i dobët.

Fillimi është zhvillimi i diçkaje që mungon krejtësisht si në reali­tetin izraelit, ashtu edhe në atë palestinez sot: idenë dhe praktikën e shtetësisë, jo të komunitetit etnik apo racor, si mjeti kryesor i bashkëjetesës. Në një shtet modern, të gjithë anëtarët e tij janë qytetarë për shkak të pranisë së tyre dhe ndarjes së të drejtave dhe përgjegjësive. Prandaj, nënshtetësia i jep të drejtën një hebreu izraelit dhe një arabi palestinez për të njëjtat privilegje dhe burime. Kështu, një kushtetutë dhe një ligj i të drejtave bëhen të nevoj­shme për të kaluar përtej fazës së parë të konfliktit, sepse secili grup do të kish të njëjtën të drejtë për vetëvendosje; pra, e drejta për të praktikuar jetën e përbashkët në mënyrën e vet (hebraike apo palestineze), ndoshta në kantone të federuara, me një krye­qytet të përbashkët në Jerusalem, qasje të barabartë në tokë dhe të drejta të patjetërsueshme laike dhe juridike. Asnjëra palë nuk duhet të mbahet peng i ekstremistëve fetarë.

Megjithatë, ndjenjat e persekutimit, vuajtjes dhe viktimizimit janë aq të rrënjosura saqë është pothuajse e pamundur të ndër­merren nisma politike që i mbajnë hebrenjtë dhe arabët me të njëjtat parime të përgjithshme të barazisë civile, duke shmangur grackën ne kundër atyre. Intelektualët palestinezë duhet t’ua shprehin çështjen e tyre drejtpërdrejt izraelitëve, në forume pub­like, universitete dhe media. Sfida është si për shoqërinë civile ashtu edhe brenda saj, e cila prej kohësh i është nënshtruar një nacionalizmi që është zhvilluar në një pengesë për pajtimin. Për më tepër, degradimi i diskursit – i simbolizuar nga akuzat tregtare të Arafatit dhe Netanyahut, ndërkohë që të drejtat palestineze rrezikohen nga shqetësimet e ekzagjeruara të “sigurisë” – pengon shfaqjen e çdo perspektive më të gjerë dhe më bujare.

Alternativat janë jashtëzakonisht të thjeshta: ose lufta vazhdon (së bashku me koston e rëndë të procesit aktual të paqes), ose kërkohet në mënyrë aktive një rrugëdalje, e bazuar në paqen dhe barazinë (si në Afrikën e Jugut pas aparteidit), pavarësisht penge­save të shumta. Pasi ta pranojmë që palestinezët dhe izraelitët janë atje dhe s’kanë ku të shkojnë, atëherë përfundimi i denjë duhet të jetë nevoja për bashkëjetesë paqësore dhe pajtim të vër­tetë. Vetëvendosje e vërtetë. Fatkeqësisht, padrejtësia dhe lufta nuk zvogëlohen vetvetiu: ato duhet të sulmohen nga të gjithë të shqetësuarit prej tyre.

 Shkrim i botuar më 10 janar 1999 në “The New York Times”

 Përktheu nga anglishtja: Rexhep Maloku

Marrë nga numri 22 i revistës “Akademia”